Tímarit Máls og menningar - 01.01.1988, Síða 120

Umsagnir um bækur
„í SKUGGSJÁM HEILANS
HIMNAR GLITRA"
Thor Vilhjálmsson:
Grámosinn glóir
Svart á hvítu, Reykjavík 1986
Blessunarlega sjaldan heyrist nú orðið
sá söngur sem mjög var kyrjaður fyrir
fáeinum áratugum og boðaði „dauða
skáldsögunnar". Þvert á móti keppast
bókmenntamenn við að benda á lífs-
þrótt þessa forms sem er eiginlega ekk-
ert form, og hefur sjaldan verið fjöl-
breytilegra, rúmað margvíslegri bók-
menntatilraunir en nú.
Tékkneski útlaginn Milan Kundera er
meðal þeirra sem lagt hafa áherslu á
þýðingu skáldsögunnar fyrir nútímann í
nýlegri bók (L’art du roman, París
1986). Hún er að hans dómi ekki hvað
síst í því fólgin að skáldsagan er eitt
hollasta andófið við sannleika valdsins,
sannleika alræðisins. I heimi skáldsög-
unnar er enginn einn sannleikur, heldur
einkennist hann af því hve mannleg ör-
lög eru margræð og afstæð; andi skáld-
sögunnar snýst ávallt gegn einræðri
túlkun valdsins á hlutskipti manna.
Það er skemmtileg tilviljun að sam-
tímis því að hugleiðingar Kundera birt-
ust í Frakklandi, kom hér út skáldsaga
sem hefur átt sinn drjúga þátt í að auka
tiltrú íslensks bókmenntafólks á lífs-
magn þessarar bókmenntagreinar, Grá-
mosinn glóir eftir Thor Vilhjálmsson.
Hún fjallar einmitt um þetta þema,
sannleika skáldskaparins andspænis sann-
leika valdsins, margræðni mannlegra ör-
laga. Og hlýtur innri spennu sína af því
að valdsmaðurinn og skáldið eru sami
maðurinn, Ásmundur sýslumaður sem
þráir að verða heill og sameina skáld-
skap og þjónustu við samfélagið.
Verk Thors hefur verið kallað sögu-
leg skáldsaga. Enginn vafi leikur á því
að hér er fjallað um sögulega atburði.
Málið sem Ásmundur sýslumaður verð-
ur að dæma í minnir mjög á svonefnt
Svalbarðs- eða Sólborgarmál, sem kom í
hlut Einars Benediktssonar þegar hann
var settur sýslumaður Þingeyinga vetur-
inn 1892-1893 (í afleysingum fyrir föður
sinn, Benedikt Sveinsson). Margir við-
mælenda Björns Th. Björnssonar í bók-
inni Seld norðurljós minnast þess að
stúlkan sem Einar dæmdi fyrir blóð-
skömm hafi fylgt honum síðan, og þá
ekki síst vegna þess hve hún hljóðaði
áður en hún tók inn eitur og fyrirfór
sér. Ennfremur mun Svartármál það
sem Ásmundur rifjar stundum upp (og
sýnist höfundur styðjast þar við máls-
skjöl) hliðstætt máli sem Benedikt
Sveinsson réttaði í. Einar hafði rétt eins-
og Ásmundur lifað litríku lífi í Kaup-
mannahöfn áður, en líka legið þar veik-
ur nær dauða en lífi, foreldrum Ás-
mundar er lýst einsog foreldrum Einars,
og fjölmargar beinar eða óbeinar tilvitn-
anir í skáldskap Einars má finna í Grá-
mosanum.
En er þá Thor, módernistinn róttæki
farinn að fást við þá bókmenntagrein
110