Tímarit Máls og menningar - 01.01.1988, Side 140

Tímarit Máls og menningar
samdóma fyrra viðhorfi, fremur en
aðkomnar fregnir eða skrif (fræði)
annarra (101).
Þannig hafi reynslan af Evrópu eftir-
stríðsáranna gert hann að bölsýnis-
manni, reynsla hans af eymd íslenskrar
alþýðu á ferðalagi hans um Iandið árið
1926 hafi opnað augu hans fyrir sósíal-
isma, reynslan í Bandaríkjunum hafi
staðfest trú hans á kommúnisma. Frá
þessari reglu segir Sigurður þó mikil-
væga undantekningu: ferðin til Sovét-
ríkjanna árið 1937-38 hafi sannfært
hann um ágæti sósíalismans í fram-
kvæmd í stað þess að sannfæra hann um
hið gagnstæða; þetta kallar Sigurður
margfræga og skemmtilega þversögn
(Í02).
Við þetta hef ég eftirfarandi að at-
huga: ekki er víst að bein reynsla Hall-
dórs hafi haft meiri þýðingu en bóklest-
ur hans þegar hann gerðist bölsýnn og
síðan kaþólskur á þriðja áratugnum. Ef
marka má rannsóknir fræðimanna (Pet-
er Hallberg 1954, Halldór Guðmunds-
son 1987) virðist lestur skáldsins hafa
haft úrslitaþýðingu. I annan stað má
geta þess að Halldór hefur sagst hafa
orðið sósíalisti í Ameríku (af því sem
hann sá þar), og vitnar Sigurður til
þeirra orða framar (40; sbr. 14 og 16).
Að vísu opnuðust augu Halldórs eflaust
fyrir sósíalisma fyrr; en ekki er rökstutt
að það hafi fremur verið vegna ferðalaga
en bóklesturs. Þá er ekki sannað að
hann hafi sannfærst um ágæti sósíalism-
ans í framkvæmd árið 1938 þótt hann
hafi skrifað Gerska æfintýrið og rekið
áróður fyrir málstað Sovétmanna. Eg sé
enga þversögn í því máli, hvorki
skemmtilega né leiðinlega. Og almennt
vil ég bæta því við að það mun fjarska
algengt, þegar menn skipta um skoðun,
að frumorsakarinnar sé að leita í „skyn-
reynslu" þeirra, og þá einkum í því sem
þeir hafa heyrt og séð. Þar er Halldór
engin undantekning. En þeir menn sem
ekki taka mark á skynreynslu sinni eru
á hálum ís.
Um það hvort Halldór fari með rangt
mál um Sovétríkin ber Sigurði Hróars-
syni ekki saman við sjálfan sig. A bls. 81
segir hann: „Þessi síðari skýring er ein-
mitt höfuðástæðan sem Halldór Lax-
ness gefur á [svo] þögn sinni (og ósann-
indum) um þessi réttarhöld og aðrar
ógnir þessara svörtustu ára stalínism-
ans.“ En á bls. 111 stendur: „Halldór
lýgur ekki í Gerska æfintýrinu, hann
lýgur ekki heldur í Skáldatíma [. . .]“.
Spyrja má: er hægt að fara með ósann-
indi án þess að ljúga?
A líkan hátt þykja mér einkennileg
þessi ummæli: „Ef til vill hefur Halldór
einungis litið á sig sem áróðursmeistara
- atkvæðasmalara, og viljað eftirláta
flokknum allar nánari útfærslur" (91-
92). Hvorki er siðferðislega rétt né mál-
fræðilega að kalla Halldór smalara.
Hann tók án efa sjálfstæða afstöðu til
þjóðmála ekki síður en aðrir menn og
kannski raunar fremur en flestir.
Mörg fleiri hæpin mál má finna í
bókinni. Lokaorð hennar eru þessi:
Aþreifanleg draumsýn hinna feg-
urstu dyggða - birtingarmynd von-
arinnar í landi öreiganna, er hins
vegar löngu fallin; þar er Eyjólfur
óhress að vanda, og einmana sárfætl-
ingum vonarinnar fækkar frá degi til
dags (177).
Ekki skil ég hvað við er átt með löngu
fallinni birtingarmynd vonarinnar
(áþreifanlegri draumsýn) í landi öreig-
anna. Var það Stalín eða fimm ára áætl-
130