Skírnir - 01.01.1969, Síða 257
5KIRNIR
RITDÓMAR
251
lífssögu sína, rekur tildrög þess að hann hvarf frá jörð sinni á hernámsárunum
og gerðist verkamaður hjá setuliði og vamarliði unz hann hefur loks hafnað
á gamalsaldri sem ruslasópari í verksmiðju þar sem útlendingar ráða lögum og
lofum, enda verksmiðjan byggð fyrir erlent fjármagn. Þessi æviþráður er rakinn
meðan rusli er sópað eftir gólfinu.
Höfundurinn hefur valið efni sínu einræðu- eða öllu heldur viðræðuform,
og það er styrkur sögunnar hversu vel þetta vandasama form lánast. Hér væri
vissulega hætta á bæði einhæfni og tilgerð. En í Snörunni eru ytri og innri
atburðir samslungnir á þann hátt að spenna skapast. Ut um gluggann fylgist
sóparinn með atferli yfirmanna verksmiðjunnar og komu ráðherra. Þetta
verður honum tilefni til hugleiðinga um væntanlegan starfsmannafund, og jafn-
framt kveikja einræðunnar allrar. Einræðan sprettur þannig af nauðsyn efnisins
og streymir síðan eðlilega fram vegna návistar meðsóparans. Þennan meðsóp-
ara heyrir lesandinn hvorki né sér nema fyrir milligöngu sögumanns, en hann
gegnir þó sjálfstæðu og mikilvægu hlutverki í sögunni. Hann er vitaskuld fyrst
og fremst hlustandi, og þannig að nokkru leyti staðgengill lesanda, en með-
sóparinn bæklaði er miklu yngri maður en sögumaður og því fyllilega réttlæt-
anlegt að rifja upp fyrir honum liðna tíð. Hins vegar veitir hann sögumanni
aðhald í túlkun hans á atvikum, sem báðir kunna skil á. Hann kemur upp um
tvísögli og ósannindi í framburði og stundum er hann talsmaður öndverðrar
skoðunar, þó hógvær sé, en í lokin eru örlög hans óhjákvæmilega bundin ör-
lögum sögumanns og eru þá báðir fastir í sömu snöru. Hann er því engan veg-
inn utangátta hjálparmeðal höfundi sínum, heldur órjúfandi þáttur heildar-
myndar.
Úr munni sögumanns fáum við vitneskju um ástand þjóðmála eins og höf-
undur hugsar sér það, þegar stórverksmiðjur eru hér reistar og orðin að veru-
leik sú framtíð sem menn eru nú óðum að byggja upp. Það er ófögur mynd
sem dregin er upp. Erlent fjármagn er orðið snara um háls íslenzkrar ríkis-
stjórnar og íslenzks almúga. Verksmiðjunni stjórna útlendingar sem geta ekki
gert sig skiljanlega óbreyttum íslenzkum starfsmönnum nema gegnum túlk,
útlendir menn fá hærra kaup en innlendir, kvarti menn um slæman aðbúnað
á vinnustað eru þeir umsvifalaust reknir úr starfi, ríkisstjómin er orðin svo
skuldug að hún má ekki fella gengið án leyfis erlendra lánardrottna, stjómar-
andstaða er orðin leynihreyfing, kommúnistaflokkurinn bannaður og nákvæm
spjaldskrá er haldin um einkalíf íslenzkra starfsmanna á grundvelli stjóm-
málaskoðana þeirra.
Þannig á borði. í orði er hins vegar allt í stakasta lagi: lýðræði er í land-
inu og landslög enn í gildi, kosningar eru frjálsar og enn hafa menn verkfalls-
rétt. Óhugnaðurinn sem sagan miðlar er ekki sízt í því fólginn, hversu hugtök
sjálfsagðra mannréttinda umhverfast í munni sögumanns: þau eru orðin skálka-
skjól og afsökun fyrir undanhaldi og undirlægjuhætti, innantómur vaðall sem
hann skýtur sér á bak við og flaggar með þegar slíkt hentar betur.
En umhverfislýsing verður ekki slitin úr tengslum við mannlýsingu sögunn-