Skírnir - 01.01.1969, Page 258

252
RITDÓMAR
SKÍRNIR
ar og með mannlýsingunni stendur og fellur ádeila hennar. Jafnframt því sem
okkur er sýnt inn í huga ruslasóparans af miskunnarlausu raunsæi, má greina
viðhorf höfundar utan og ofan við efni sitt. Af þessum tvíþætta sjónarhóli
nær höfundur oft á tíðum fram þeirri íróníu, sem á sinn þátt í að skýra
persónulýsinguna og styrkja þannig ádeiluna. I þessu sambandi er t. d. eftir-
tektarvert að athuga, hvernig höfundur notar snöruna bæði í eiginlegri og
óeiginlegri merkingu; við liina eiginlegu snöru takmarkast skilningur sögu-
manns - hann þekkir hana þegar hann sér hana raunverulega brugðna um háls
föður síns og honum verður um og ó, þegar hann fréttir að hengja á nokkra
Islendinga „í alvöru“ inni á Kirkjusandi, en hina óeiginlegu snöru sem hann
hefur búið lífi sínu öllu, sér hann ekki eða vill ekki sjá. Snaran sem tákn er
hvarvetna sj álfskaparvíti, og í sálarlífslýsingu mannsins kemur Jakobína fram
ádeilu sinni á þróun þjóðmála í landinu, því að ytri atvik koma fram á hon-
um og fyrir hann. Ruslasóparinn er ekki saklaust fórnarlamb óþekktra afla.
Hann og hans líkar eru samáhyrgir og hafa sjálfir mótað kjör sín; spillt sið-
ferði einstaklingsins liggur hvarvetna að baki atburðum.
Siðferðið, sem sagan lýsir, mótast af stríðsgróða og upplausn fomra lífs-
hátta bændaþjóðfélags. Með hernáminu hefst hnignun siðferðisins, sem leiðir
að lokum til þeirrar snöru, sem orðin er staðreynd á þeim tíma sem sagan gerist.
Agirnd og aurasýki er undirrót óhamingjunnar, sem yfir sveitafólkið dynur:
meðan gamli bóndinn er á voki yfir hermannabragga, sem hann vonast til að
fá ódýrt á uppboði, flæðir yfir kindur hans og hann gerir síðan tilraun til að
hengja sig í sínu eigin færi. Vegna ágirndar forsmáir hann þannig allt sem
áður var honum heilagt og færði honum lífsbjörg. Ágirndin grefur undan sið-
ferði nánast allra, sem við sögu koma; jafnvel Eiríkur, fulltrúi íslenzkrar þjóð-
erniskenndar í sveitinni, bregzt hugsjónum sínum, þegar atvinna setuliðsins
er annars vegar. Bóndasonurinn, sem nú er orðinn ruslasópari, hverfur úr
sveitinni, yfirgefur jörðina:
Maður eltir peninginn, hvert sem hann fer og gefur skít í jörð, bát,
hús, kríuger og hvern fjandann sem er. (Bls. 38).
Peningar eru upp frá því eina viðmiðun hans í lífinu. Hann skríður fyrir þeim,
sem veita honum þessa peninga, viðnám hans í niðurlægingunni felst í því
einu að formæla þeim á bak, sem hann vill þó sízt án vera. Hann er allur í
munninum, en siðferðisþrek til athafna er ekkert og jafnvel þegar honum er
sjálfum Ijóst að hann hefði átt að bregðast við af manndómi, kemur afsökun
hans og sjálfsréttlæting upp um rotið siðferði. Nægir hér að minna á frásögn
hans af nauðguninni:
Og hvað gat ég gert? Eg var ekki einu sinni viss um að það væri hún
- það gat eins verið einhver af hinum stelpunum - (bls. 55).
Mat á þjófnaði er líka orðið afstætt og miðast við það eitt, hvort stolið er frá
íslendingi eða útlendum vinnuveitanda.
Mannlýsing sögunnar er fullkomlega neikvæð. Hér fer lítið fyrir innbornu
stolti íslendingsins, ást hans á frelsi og sjálfstæði. í Snörunni erum við komin