Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1992, Blaðsíða 99

Formgerðargreining í málvísindum og bókmenntum sem forsenda ritskýringar
sem og einstök verk sem kerfl með formeiningum, sem fengju merkingu
sína í afstöðu sinni til annarra eininga. Þetta kerfí stendur gagnvart öðru
kerfi, t. d. hinu félagslega. Verði breyting í öðm, t. d. hinu félagslega, þá
hefur það í för með sér breytingu í hinu.75
Mikilvægt í okkar sambandi er, að formalistamir yfirfæra kerfi de
Saussures, þar sem einingar em skilgreindar innan kerfísins og miðað er
við setninguna, á bókmenntir.
Samstarfsmaður Jakobsons í Prag, Jan Mukarovsky (f. 1891),
framsetti samhangandi keiuiingu innan ramma hugtakakerfis de Saussures,
byggða á rússneska formalismanum. Hann hélt fram bókmenntalegum
ríkjandi formþætti (e. aesthetic dominant), sem væri breytilegur frá einu
verki til annars, og breyttist, er hann t. d. með tímanum yrði hluti af
sjálfvirkni (e. automatised). Þetta er hlutskipti stfla ólíkra tímaskeiða. En
þessi breyting verður upp á býti bókmenntakerfisins. Hann leit á
bókmenntaverk sem tákn og aðgreindi form þess og efhivið, þ.e. efnivið
úr veruleikanum.76 Hann taldi að hið bókmenntalega lægi í listræna
forminu, sem mótaði efnið.77
Inn í þróun formgerðargreiningar í bókmenntum kemur enn ein
afdrifaríkur fræðimaður, en það er Rússinn og þjóðsagnfræðingurinn
Vladimir J. Propp (1896-1970), sem gaf út bókina Morphologija skazki,
er á íslenzku mætti þýða Um formrœði œvintýrsins og kom út í
Leningrad 1928.78 Hann var tengdur „Opojaz“-hópnum. Hann vildi finna
sögulegar rætur töfraævintýrsins og þurfti því að bera saman ævintýri.
Til þess þurfti hann að koma sér upp líkani með lýsingum og flokkum79
og leitaði fyrirmyndar í formfræði plantna hjá Goethe.80 Þetta fól í sér
að greina venzl eininga innbyrðis og til heildar og ákvarða fasta
frásagnarliði ævintýrsins, þ.e. hlutverk (e. functions), án tillits til hver fer
með hlutverkið eða hvemig, en með tilliti til stöðu þess í atburðarásinni.
En hlutvek skilgreindi Propp á þessa leið: „Frásagnarliður er athöfn
persónu skilin og greind í Ijósi þeirrar þýðingar, sem hún hefur fyrir
atburðarásina í heild.“&l Kennisetningar hans um frásagnarliði eða
hlutverk em fjórar: „1. Frásagnarliðirnir eru óbreytilegir og stöðugir
75 HallbSck, bls. 30n.
76 Mukarovsky, J., Aesthetic Function, Norm, and Value as Social Facts í K. M.
Newton (útg.), Twentieth-Century Literary Theory. A Reader. Houndmills and
London 1988. Bls. 35-38.
77 Sjá Hallback, bls. 31n. Sjá ennfremur Eagelton, bls. 99n.
78 Ensk útgáfa kom upphaflega í þýðingu Svatava Pirkova Jakobson, sem jafnframt
skrifaði inngang, Morphology ofthe Folktale í Indiana University Research Center in
Anthropology, Folklore and Linguistics. No 10. Bloomington 1958. Hér er notuð
endurskoðuð útgáfa Propp, V., Morphology of the Folktaíe. New Introduction by
Alan Dundes. Austin andLondon: University of Texas Press (1968) 1979.
79 Propp, 5.
80 Propp, xxv.
81 Sjá Propp, 19-24.„Function is understood as an actofa character, definedfrom the
point ofview ofits significance for the course ofthe action." Bls. 21. Hér er notuð
þýðing Vésteins Ólafssonar í Vésteinn Ólafsson, Frásagnarlist f fomum sögum.
Skírnir. Tímarit Hins íslenska bókmenntafélags. 152. ár. Reykjvík 1978. Bls. 169n.
97