Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1992, Blaðsíða 34

Bjami Sigurðsson
húsbændur voru ekki síður ólæsir en hjú. Á nokkrum heimilum eru
hjónin ólæs, en böm og hjú lesandi. Lyktir em því þær, að „um 1740 hafi
um helmingur íslendinga verið læs, en um 1790 hafi langmestur hluti
þjóðarinnar, sennilega allt að 90% kunnað að lesa.“100
Til gamans má geta þess, hvemig þessi farsælu áhrif fermingar og
Fræðanna renna inn í fræðslukerfi okkar tíma. í 1. nr. 2/1880 segir m.a.:
„Auk þeirrar uppfræðsluskyldu, sem prestar hafa, skulu þeir sjá um, að
öll böm, sem til þess em hæf að áliti prests og meðhjálpara, læri að
skrifa og reikna.“101 „Rita skal prestur árlega í húsvitjunarbókina álit sitt
um kunnáttu hvers bams í skrift og reikningi, sem og um hæfileika þess
til bóknáms...102 „Komist prestur að raun um, að unglingur á einhverju
heimili njóti eigi fullnægjandi uppfræðingar í þessu tilliti, annað hvort
fyrir hirðuleysi eða mótþróa húsbænda, ber honum í sameiningu við
hreppsnefndina eða bæjarstjómina,“ að sjá til að baminu verði komið
fyrir annars staðar.103 Síðan koma íyrstu fræðslulögin nr. 59/1907.
Þá er og ástæða til að benda sérstaklega á þau áhrif, sem tilskipanir um
fermingu höfðu í þá vem að jafna rétt manna, hárra og lágra. Þar sem
allir áttu undanbragðalaust að njóta sömu almennrar fræðslu, er hér
augljós og veigamikill þáttur til að efla nokkurt jafnrétti með þegnunum,
forfeðmm okkar. Fyrsta gr. tsk. 13. jan. 1736, sem var lögleidd hér með
kgbr. 9. júní 1741, gefur nokkra vísbendingu um, hvert stefndi: „Bama
confirmation og innvígsla svo og þeirra opinbert examen og yfirheyrsla
skal vera almenn regla og fullkomin skylda, sem öll böm í söfnuðinum,
engu fráskildu, af hverju helzt standi og virðugleika þau em, skulu
óbrigðanlega til skyldast, svo að ekkert manngreinarálit orsaki hina
minnstu misklíð í samkundunni.“
Þessi grein um fermingarskyldu frá 1741 stendur enn óbreytt í
lagasafni, þó að enginn telji sig framar bundinn af henni, enda trúfrelsi
tryggt með stjómarskránni 1874. Hitt er þó víst, að áhrifa þessarar
merku lagasetningar hefir gætt víðar en svo, að nokkum tíma verði
fullkannað. Og áhrifin sáldrast inn í framtíðina um ókominn aldur.
Ágrip af sögu spurningakveranna
Siðbótarmenn höfnuðu fermingunni, svo sem kunnugt er, þar sem
kaþólskir hafa aftur á móti frá fornu fari kallað hana eitt af
sakramentunum sjö. Siðbótarmenn lögðu hins vegar ríka áherzlu á, að
tekin væri upp fræðsla ungmenna í kristnum fræðum, sem lyki með
prófi, og kæmi það með vissum hætti þá í fermingar stað. í því skyni að
efla kristindómsfræðslu bama og raunar allrar alþýðu samdi Lúter
Frœðin minni. Þeim var snemma snúið á íslenzku og hafa birzt í fleiri
útgáfum hér á landi en flest rit önnur, oftast þó í slagtogi við önnur rit.
Líklegt þykir, að Fræði Lúters hafi fyrst verið prentuð að Breiðabólstað
100 íslenzk alþýðumenntun á 18. öld, 60-72.
101 1. gr.
102 Sömu lög, 3. gr.
103 4. gr.
32