Tímarit Máls og menningar - 01.11.2010, Síða 75

A l l t a f s a m a s a g a n ?
TMM 2010 · 4 75
Heimasætan heitir Gunnlöð x x
Gesturinn er Óðinn og nefnist / er kallaður Bölverkur x (?) x
Mjög svipuð mynd fæst ef skoðaður er textinn í Konungsbókargerðinni.
Þar heitir vissulega borinn sama nafni og í Hávamálum, en annars er
ágreiningurinn hinn sami.11
Sé nú þessi tafla skoðuð gagnrýnum augum og smásmugulegum er
eftirfarandi ljóst: Sameiginlegt eiga sögurnar í Hávamálum og Eddu það
að fjalla um gest sem kemur og liggur með heimasætu. Í Hávamálum
er það ein brúðkaupsnótt, í Eddu þrjár nætur (eins og gengur við lítinn
fögnuð föður hennar). Gesturinn fær eitthvað að drekka. Gesturinn er
Óðinn, heimasætan heitir Gunnlöð og pabbi hennar Suttungur.
Og þá er tímabært að spyrja: Eru það ekki kjöraðstæður fyrir sagna­
blöndun ef til eru tvær goðsagnir um Óðin, báðar hafa unga stúlku sem
mótleikara hans. Hún er af jötnaættum. Og veitir honum annars vegar
drykk hins dýra mjaðar, hins vegar skáldamjöðinn. Í báðum dæmum
á Óðinn fótum eða vængjum fjör að launa. Og þá er líka tímabært að
minna á ömmusögurnar. Það er engin sönnun þess að alltaf sé sama
sagan á ferð þótt persónur beri eða fái sömu nöfn.
Hér er samt nauðsynlegt að hafa ýmsa fyrirvara. Það er til að mynda
alls ekki ljóst hvort Snorri þekkti Hávamál sem það kvæðasafn sem
við þekkjum úr Konungsbók eddukvæða. Hann vitnar aldrei í kvæðið
með heiti og eina vísa sem er nokkurn veginn rétt höfð, er lögð í munn
Gylfa, ekki ásum, eins og allar aðrar tilvitnanir í eddukvæði.12 Það
kann að benda til tengsla við Hávamálasögnina að samheitið bölverkur
skuli gert að dulnefni. En það kann auðvitað að hafa komið inn í lausa­
málsfrásögnina löngu fyrir daga Eddu og verða engar ályktanir af því
dregnar. Nefnt hefur líka verið á þessum blöðum að Rati kunni að eiga
sameiginlega uppsprettu í Hávamálum og Konungsbókargerð.
Jötnarnir eru í norrænu heimsmyndinni greinilega fulltrúar fyrir
kaos, þeir eru „hinir“ í merkingu Sartres: „Helvíti, það eru hinir“, þar
sem menn og guðir eru fulltrúar fyrir kosmos, eru „við“. En það má
hins vegar ekki líta svo á að kaosið, óreiðan, sé alltaf ill. Hún er beinlínis
nauðsynleg. Til dæmis má benda á að það fæðist naumast nokkurn tíma
barn sem sé dóttir eða sonur gyðju og áss. Þegar þarf að kveikja nýtt líf
verður að koma á fundi reiðu og óreiðu.13 Vafalítið var þetta talinn hollur
lærdómur fyrir norræn ungmenni: Skyldleikarækt er varasöm, piltur og
stúlka verða að leita maka hjá „hinum“. Meðal annars af þessum sökum
hlýtur hið heilaga brúðkaup (ef við trúum kenningu Svövu) að eiga sér
stað meðal jötna.