Tímarit Máls og menningar - 01.11.2014, Síða 124

Á d r e pa
124 TMM 2014 · 4
lífsgæða og annan stéttamun. Til slíkrar
innrætingar mun fyrsta kastið öðru
fremur hafa þurft klókindi og sefjunar­
mátt, líkt og Stephan G. Stephansson
kemst að orði í kvæðinu Kveld:
hugstola mannfjöldans vitund og vild
er villt um og stjórnað af fám.
Eftir því sem yfirstétt festi sig í sessi var
síðan farið að gera það refsivert ellegar
telja það vísun á eilífa útskúfun að and­
æfa ríkjandi trúarbrögðum. Þau voru
kölluð ofar mannlegum mætti og skiln­
ingi, en yfirvöldin sögð ríkja í náðar­
skjóli hins guðlega máttar. Keisarinn var
í samræmi við það sumstaðar nefndur
„sonur himinsins“ eða „sonur sólarinn­
ar“. Enn heitir það svo að konungur
þiggi tign sína „af guðs náð“. Enn lýkur
forseti Bandaríkjanna hátíðaræðum
með táknrænum hætti á orðunum „God
bless America“. Enn telur konungur
Sádí­Arabíu sig ríkja í nafni Allah, hins
milda og miskunnsama. Og þótt það séu
ekki annað en lítilfjörlegar leifar hefst
setning Alþingis Íslendinga enn með
guðsþjónustu í Dómkirkjunni.
List og fegurð
Því fer fjarri að allir valdsmenn væru
sálarlausir óþokkar. Sumir lögðu sig
fram um að reisa stórfengleg eða fögur
mannvirki. Stundum létu þeir byggja
glæstar hallir fyrir sig og sína, annað
gátu verið samgöngumannvirki einsog
brýr og vitar, í þriðja lagi voru minnis­
varðar um þá sjálfa eða sigra þeirra til
að innræta bæði þegnum og gestum
óttablandna virðingu, í fjórða lagi voru
glæstir leikvangar þar sem bæði mátti
svala skemmtanaþörf lýðsins og fremja
opinberar aftökur til að skjóta lýðnum
skelk í bringu.
Vissulega gat valdsmönnum sjálfum
verið sitthvað til lista lagt einsog öðrum
mönnum. Davíð konungur lék til dæmis
á hörpu. Friðrik mikli Prússakonungur
lék á flautu. Auk þess gátu þeir haft ein­
lægt yndi af listfengi annarra manna.
Því höfðu sumir þeirra listamenn af
ýmsum toga við hirð sína eða styrktu þá
með öðrum hætti.
Á öllum öldum skópu slíkir lista­
menn ódauðleg verk, jafnvel þótt þeir
þyrftu stundum að gæta þess að styggja
ekki ráðamenn sína og athæfi þeirra
mjög berlega. Shakespeare gætti þess til
dæmis jafnan að höggva ekki mjög
nærri Elísabetu drottningu. Gagnrýni
þeirra gat engu að síður verið þeim mun
beittari sem hún var duldari. Nýleg
dæmi þess mátti meðal annars finna í
verkum snillinga í Austurevrópu á síð­
ustu öld.
Stéttaskipting
Afkomendur og önnur náin ættmenni
æðstu höfðingja undu því eðlilega ekki
að verða með öllu afskipt, heldur urðu
að öðlast hlutdeild í þeirri velsæld sem
spratt af framleiðslu fjöldans. Því varð
til misauðug aðalsmannastétt. Hún lifði
ýmist á þrælahaldi eða ánauðugum
bændum og öðru vinnufólki sem starf­
aði á jörðum og öðrum eignum aðals­
manna sem þeir höfðu í aldanna rás
hrifsað með hervaldi af fólki sem í önd­
verðu hafði erjað jörðina í sveita síns
andlitis. Þannig var fyrirkomulagið til
dæmis í mestum hluta Evrópu frá mið­
öldum og fram um lok 18. aldar.
Í grundvallaratriðum átti hið sama
við um allan heim, en reyndin var þó
jafnan sú að því auðugra að náttúru­
gæðum sem landið var, þeim mun meiri
misskipting auðsins átti sér stað. Á
harðbýlum svæðum einsog Grænlandi
gat munurinn ekki orðið tilfinnanlegur
fyrr á öldum. Þar varð hver og einn að
leggja hönd að verki til að hópurinn
gæti yfirleitt lifað af. Í frjósömum lönd­
um einsog Kína, Mesapótamíu, Indlandi