Tímarit Máls og menningar - 01.11.2014, Blaðsíða 58

B e r g l j ó t S o f f í a K r i s t j á n s d ó t t i r
58 TMM 2014 · 4
hann játar að hann þurfi kannski að endurskoða sitthvað í eigin afstöðu, t.d.
andúðina á að líta á „kvenkynshjú sem jafningja“ (48) og löngunina til að
ávíta það fyrir stríðni og strákskap.
Svipaða sögu er að segja um hvernig afstaða Björns til Schevings þróast.
Lengst af sögu getur gamli klerkurinn ekki dulið hvað honum þykir sveinn­
inn skoplegur en játar þó um síðir að hann elski hann. Pilturinn verður
honum þó aldrei eins kær og María og sumpart kann það að vitna um veru­
leikann utan sögunnar. Einkabarn sitt, Halldór, misstu Björn og Rannveig
ungan en tóku að sér að minnsta kosti sjö uppeldisbörn og af þeim varð
stúlkan Þóra Guðbrandsdóttir þeim nákomnari en önnur.19
Mönnum hefur líkað misvel að þroskasaga Björns í skáldsögunni kemur
ekki heim og saman við ýmsar sögulegar heimildir er lýsa honum sem hörðu
yfirvaldi jafnt í bú­ sem klerkskap.20 Í samtölum hef ég að minnsta kosti
heyrt fólk kvarta undan því að 18. aldar valdsmaðurinn sé fegraður um of og
á prenti hefur verið á bent að hann og Eggert Ólafsson séu báðir rómantíser­
aðir nokkuð.21 En Gestakomurnar eru ekki sagnfræðirit og í þeim má raunar
finna dæmi þess að hugmyndum manna um sögulegu skáldsöguna sé gefið
langt nef − á allt að því ærslafullan hátt. Eina lýsingu Björns á Scheving má
hafa til marks um það, í sömu mund og hún sýnir hvílíkt viðmið kartaflan
er í hugsun klerksins:
Scheving […] á sitt fastaland og hugarheim, hvergi nema í gerjuninni. Verður þetta
aldrei ljósara en í nánd við Maríu, þar sem hann er rofinn úr sínum þungu ölgerðar­
þönkum og veit þá ekki hvernig hann á af sér að láta. Er hann að þessu leyti mjög
ólíkur kartöflunni að sköpulagi og skapgerð. Moldareðlið gerir jarðeplið harðgert
en jafnframt undirorpið meinsemdum, svosem nagi áttætlinga, loðmúsar og tóu,
samt með gælum myglunnar. Þarf kartaflan án undantekninga til síns náttúrulega
vaxtarlags köfnunarefni, þar eð Scheving er á hinn bóginn mjög nærri köfnun í
hverju sínu fótspori nærri Maríu. Svo er hann hrasgjarn í kringum stúlkuna að það
er allt eitt stórt veraldarinnar spectrum; í ófirð hennar er karlmennskan að vaxi gerð
sem í eldsnánd: hann lyppast niður á þann dýpsta botn sem úthaf mannkenndanna
streymir á. Þannig eitrast öll hans verund og verður að litlu gagni. (28−29)
Þeir sem lesa sögulegar skáldsögur með stækkunargleri til að hafa upp á
því sem þeir kalla „ónákvæmni“ geta fjasað hér yfir því að menn fóru ekki
að nota danska orðið „kvælstof“, sem íslenskað er köfnunarefni, fyrr en á
19. öld þó að þeir uppgötvuðu efnið árið 1772 eða fyrr.22 Aðrir geta hins
vegar skemmt sér við hversu listilega er efnt til blöndunarinnar sem getur
af sér líkingarnar, bæði með nýju efni og gömlu, og á hve ísmeygilegan hátt
gælur myglunnar við kartöfluna kallast á við köfnunareinkennin í göngulagi
Schevings, sé María í nánd.
Björn gamli endurskoðar þó ekki síður afstöðu sína til Halldórs etasráðs
Mogensen. Enda þótt þessir tveir eigi sitthvað sameiginlegt – auk skólunar
og margs konar þekkingar, t.d. ramman dauðageig − fer klerkur ekki dult
með að það er enginn aufúsugestur sem birtist þegar Halldór knýr dyra