Tímarit Máls og menningar - 01.11.2014, Blaðsíða 139

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2014 · 4 139
frásögnina en slíkt einkennir hins vegar
frásagnarhátt Stúlku með maga þar sem
Erla ferðast sífellt fram og aftur í tíma
og dregur fram sögur úr gögnunum úr
járnskápnum og blandar eigin hugleið­
ingum og minningabrotum. Þótt báðar
bækurnar bregði upp mynd af íslensku
samfélagi á miklum umbrotatímum þá
er aldarfarsmyndin mun breiðari í
Stúlku með maga og ræðst það af því að
þar fá sögur forfeðranna meira rými en í
Stúlku með fingur þar sem líf Unnar er
alltaf í brennidepli. Hið sögulega efni
hefur hins vegar yfirhöndina í Stúlku
með maga þótt líf Erlu sé vissulega sá ás
sem frásögnin spinnst um.
Þótt hér að ofan hafi verið nefnt að
sögur karlanna fái meira rými í bókinni
en sögur kvennanna, vegna skorts á
heimildum um þær, eru það engu að
síður sögur um konur og hlutskipti
þeirra sem brenna mest á sögukonu – og
söguhöfundi. Sérstaklega áleitnar eru
sögur mæðgnanna Erlu og Þórunnar
Elínar Jónsdóttur, móður hennar. Báðar
eru gáfaðar, menntaðar nútímakonur
sem ná þó ekki að láta drauma sína ræt­
ast og hæfileika sína njóta sín. Og báðar
glíma þær við óvæginn sjúkdóm sem
þær lúta í lægra haldi fyrir. Þórunn
móðir Erlu, sem er fædd á síðasta áratug
nítjándu aldar, var bæði menntuð og
sigld þegar hún kynnist tilvonandi
manni sínum, Jóni Alexandersyni. Hún
var kennaraskólagengin og hafði lesið
bókmenntir í London. Hún er stutt­
klippt, klædd eftir nýjustu tísku og les
Byron og er „til í allt nema trúlofun“
(250) í upphafi kynna þeirra Jóns. En
þegar hún hefur gift sig þá verður hún,
samkvæmt boðorði tímans, að pakka
menntun sinni og reynslu niður og ger­
ast heimavinnandi húsmóðir. Jafnvel
þótt þau hjónin eignist bara eitt barn –
sýfilissjúkdómurinn sem hún fékk frá
manni sínum kom í veg fyrir að fleiri
börn fæddust – var það ekki talið til­
hlýðilegt að gift kona ynni úti, eins og
með því væri gefið í skyn að eiginmað­
urinn gæti ekki einn séð fyrir fjölskyld­
unni. Þórunn laut nauðug boðorði tím­
ans en batt vonir við að hæfileikar dótt­
urinnar fengju betur að njóta sín. „Það
er hörmung, Erla, að lifa í hjónabandi
menntuð og fá ekki að vinna, fá ekki að
vera maður“ (431) segir hún við dóttur
sína þegar sú síðarnefnda á í sálarstríði
vegna fjötra sem hún finnur í hjóna­
bandi sínu og er að íhuga skilnað: „Það
er alveg hægt að jafna sig á karlmanni,
Erla mín, þótt maður haldi það ekki“
(431). Hún er tilbúin að hjálpa dóttur
sinni ef hún skilur við mann sinn,
tveggja barna móðir: „Hún lofaði mér
gulli og grænum skógum, að gæta
barnanna svo að ég gæti klárað háskóla­
nám“ (431). En Erla afþakkar hjálpina,
fer aftur til manns síns og eignast með
honum fimm börn í viðbót áður en þau
skilja þó að lokum; hann hefur fundið
sér aðra og yngri konu.
Þessi örlagasaga tveggja „nútíma­
kvenna“ er áhrifamikil, ekki síður en
frásagnirnar af basli fyrri kynslóða og
höfundi tekst vel að koma stríði þeirra
til skila. Þá eru lýsingar hennar á sjúk­
dómsstríði Erlu sem fær krabbamein í
andlitið og foreldra hennar sem glíma
við sýfilis á fyrsta og öðru stigi, og að
lokum því þriðja sem dregur Þórunni til
dauða, hreinskilnar en nærgætnar og
snerta lesanda djúpt. Einna öflugust er
þó frásögnin af Erlu sem verður ófrísk í
menntaskóla og vill hvorki hætta námi
né eyða fóstri. Hún fær að gjalda þeirrar
ákvörðunnar á útskriftardaginn þegar
Pálmi rektor neitar að taka í höndina á
henni þegar hann afhendir henni próf­
skírteinið – þótt hún hafi skilað afburða
námsárangri og sé þriðja hæst í ein­
kunnum talið. Með lýsingunni á þeirri
„pínlegustu stund lífsins“ hefur sögu­