Tímarit Máls og menningar - 01.11.2014, Síða 125

Á d r e pa
TMM 2014 · 4 125
eða Rómarveldi gat örsmátt yfirstéttar­
brot á hinn bóginn lifað í vellystingum á
vinnuframlagi lýðsins í skjóli hervalds
og trúarlegrar innrætingar.
Útþensla
Mikið vill meira. Þegar herkonungum
og öðrum aðalsmönnum nægði ekki það
sem kreista mátti út úr eigin þegnum og
auðlindum, hófu þeir ránsferðir á hend­
ur öðrum. Í fyrstu börðust þeir við
höfðingja í sama landi til að fá þeirra
hlut af kökunni, en stundum hófu þeir
hernað á hendur nágrannalöndum og
jafnvel fjarlægum svæðum. Fræg her­
hlaup af þessum toga frá fornöld og
miðöldum eru landvinningar Alexand­
ers mikla, Rómverja, Karlamagnúsar og
Mongóla. Krossferðirnar og strandhögg
víkinga voru hluti af þessum ránum eða
landvinningastríðum. Ósjaldan var látið
í veðri vaka að göfugur tilgangur á borð
við trúboð eða lýðfrelsi lægi að baki
slíkum hervirkjum. Frá síðari öldum eru
einna þekktust landrán Evrópuríkja í
Afríku, Asíu og Ameríku frá 16. til 19.
aldar, styrjaldir Napóleons á 19. öld og
loks heimsstyrjaldirnar tvær á 20. öld.
Þegar dýpra er skyggnst hefur þetta á
síðari tímum í rauninni verið kapphlaup
risafyrirtækja fremur en þjóða um auð­
lindir og aðrar jarðneskar eigur sem og
viðskiptahagsmuni, ásamt ráðum yfir
ódýru vinnuafli, enda þótt eitthvert
trúar­, þjóðernis­ eða hugsjónaglamur
væri einatt látið í veðri vaka til að fela
hinar lágkúrulegri hvatir. Því fer víðs
fjarri að þjóðin eða almenningur í stríð­
andi löndum hafi átt frumkvæði að
vopnuðum átökum, þótt honum væri
skipað að taka þátt í þeim ýmist nauð­
ugum eða viljugum, og þá ekki síst með
þjóðernisleg, trúarleg eða jafnvel mann­
úðleg rök að yfirskyni. Þetta kapphlaup
auðfyrirtækja stendur enn í dag þótt í
síbreytilegri mynd sé.
Auk þessa hefur framleiðsla hergagna
býsna lengi verið einn viðamesti bisniss
í veröldinni og hann þrífst ekki á öðru
meira en stríði eða stríðsótta. Dulin
tengsl hergagnaframleiðslu og stríðs­
átaka um heim allan hafa sjaldan nálg­
ast yfirborðið, heldur verið þöguð í hel
eða þögguð niður af hinum voldugu eig­
endum útbreiddustu fjölmiðla.
Viðhald misréttis
Vissulega hefur það ósjaldan borið við í
sögu mannkynsins að greindir og djarf­
ir menn meðal lýðsins hafa gert sér ljóst
hversu óréttlátt samfélagskerfi þeir voru
látnir búa við. En þeir komust sjaldan
upp með neitt múður. Ef þeir reyndu að
benda öðrum á auma stöðu sína, var
sagt að þeir æstu upp lýðinn. Í refsinga­
skyni voru þeir útskúfaðir og fangelsaðir
eða blátt áfram drepnir ellegar kross­
festir öðrum til viðvörunar. Dæmi um
slíka menn fyrir tveim árþúsundum eru
skylmingaþrællinn Spartakus á Ítalíu og
ræðusnillingurinn Jesús Kristur í Pal­
estínu þótt vissulega sé þar ólíku saman
að jafna.
Mildari og samt áhrifameiri aðferð
gat verið að fá slíkum vandræðamönn­
um þægilega stöðu við hirðina svo að
þeir héldu kjafti. Langvirkasta aðferðin
var þó að yfirstéttin gerði andlegar
kenningar andófsmanna að sínum gegn
því að þær væru lagaðar til og drægju
ekki lengur forréttindi hennar í efa,
heldur væri samið við hana um verald­
leg völd og auð. Samkipti kristinnar
kirkju við evrópska og seinna ameríska
yfirstétt síðasta hálft annað árþúsund
eru þekktasta dæmi af þessum toga sem
enn er í fullri virkni þótt vel meinandi
þjónar hennar geri sér það engan veginn
ljóst.
Valdakerfi nútímans
Á seinustu tveim öldum hefur önnur