Tímarit Máls og menningar - 01.11.2018, Side 11

„ E i n s o g h ú n g æ t i s t o k k i ð ú t ú r o r ð u n u m …“
TMM 2018 · 4 11
Önnur jákvæð kvenmynd við hlið þeirrar sem stekkur út úr orðunum er hin
neitandi kona sem Jakobína hefur fundið í sögu eftir norska rithöfundinn
Agnar Mykle. Þessi saga, „Viltu sverja?“, fjallar um karl á fimmtugsaldri sem
á í sífelldu brasi við konur sem neita. Þær neita að þýðast hann nema hann
sverji þeim ástareið. Þá fyrst láta þær undan, samt enn með neitun á vörum:
nei, nei, nei. 21
Mótmyndir
Konurnar í sögum Jakobínu gera ekki uppreisn, en það gerir hún fyrir
þeirra hönd með því að sýna aðstæður þeirra, og ekki síst þá meðferð sem
þær verða að sæta vegna valdbeitingar karla. Oft eru þetta gamlar konur
eða veikar. Í „Vegurinn upp á fjallið“ í samnefndu smásagnasafni frá 1990
kemur týndi sonurinn í heimsókn til gamallar móður sinnar, aðeins til að
hafa af henni landið, bæjarfjallið, fyrir radarstöð hersins. Samtalið fer fram
í eldhúsi meðan móðirin útbýr hádegismat handa syninum. Eins og fleiri
konur í sögum Jakobínu reynir hún að neita, að gera uppreisn í orðum, en
það er ekki til neins, sonurinn hótar eignartöku. „Skilurðu mig?“ segir hann
og talar niður til hennar. Hún svarar ekki, á allt í einu annríkt, „skurkar í
pottum, gengur erfiðlega að finna þá réttu“. Hún reynir sem sagt búsáhalda-
byltingu, en allt kemur fyrir ekki. Sonurinn heldur áfram fortölum sínum við
undirleik pottanna, þar til móðirin tekur fram í fyrir honum með nístandi
neyðarópi: „Nei […] aldrei, vil það ekki.“22 Svipað er að segja um hrikalega
lýsingu á valdbeitingu í „Hann mælti svo fyrir –“ í sömu bók. Þar liggur
konan á sæng, nýbúin að fæða veikburða barn, þegar faðir þess nánast tekur
hana, móðurina, táknrænt af lífi. Þannig einkennist texti Jakobínu af mót-
myndum, umsnúningi hefðbundinna lýsinga,23 og oftar en ekki afbyggingu
karlmennskunnar, „hins ráðandi kyns í Mannheimi“.24 Um þetta fjallar m.a.
Snaran frá 1968, þar sem hinn óáreiðanlegi, óðamála og meðvirki sögumaður
segir í löngu máli frá nauðgun systur sinnar sem hann hefði getað komið í
veg fyrir, en gerði ekki, og réttlætir fyrir þöglum viðmælanda. Þessi karlkyns
sögumaður talar við annan sem er viðstaddur. Öðru máli gegnir um konur
sem „tala inn í hug sinn“. Frá þessari aðferð segir Jakobína í viðtali, svo seint
sem 1988, og tekur dæmi af sögunni „Lífshætta“ í Sjö vindur gráar frá 1970
þar sem kona segir frá samskiptum sínum við gamla vinkonu:
Ég notaði töluvert eintal. Snaran er á vissan hátt eintal og þó ekki því viðmælandinn
er alltaf nærstaddur. Sögumaður tekur alltaf upp hluta af því sem viðmælandinn
hefur sagt og leiðir út frá því, en þetta form hentaði söguefninu og mér mjög vel.
Eintalið er mun hreinna í smásögunni Lífshætta. Þar talar kona inn í hug sinn um
heimsókn, sem hún hefur fengið og viðmælandinn er hvergi nærstaddur. Þessa sögu
hefði verið hægt að skrifa í samtalsformi, en ég kaus að hafa þetta svona.25
TMM_4_2018.indd 11 6.11.2018 10:22