Tímarit Máls og menningar - 01.11.2018, Side 91

F y r i r h ö n d A f r í k u
TMM 2018 · 4 91
Þá vísaði ég til bókar sem þar til fyrir skemmstu var talin fyrsta íslenska
skáldsagan og hefði þar með búið til sögulega fjarlægð frá verkinu því Piltur
og stúlka kom út árið 1850. Í þeirri bók er ekkert óskyldur sögumaður, alvitur
og ágengur, og bókin hefst á ekki ósvipaðan hátt, þ.e. með því að draga upp
mynd af fólkinu í sveitinni og siðum þess. Ef ég bæri þessar bækur saman og
fyndi með þeim samhljóm líkti ég bók Achebes við fyrstu tilraunir Íslendinga
til að skrifa skáldsögur. Á það sama við um Allt sundrast? Nei, hún var ekki
fyrsta nígeríska skáldsagan. Hún kom út árið 1958 en um það leyti var mikil
gróska í skáldsagnagerð á Vesturlöndum. Það ár gaf Truman Capote út
bókina Breakfast at Tiffany’s, auk þess sem Graham Greene, Jack Kerouac,
Margaret Duras og Carlos Fuentes sendu frá sér bækur. Árið eftir gefur
Günter Grass úr Blikktrommuna, Alan Sillitoe The Loneliness of the Long-
Distance Runner, Isaac Bashevis Singer Töframanninn frá Lublin, William S
Burroughs gefur út Naked Lunch og Laurie Lee Cider with Rosie. Árið áður
en Allt sundrast kemur út gefur Halldór Laxness út Brekkukotsannál og árið
1960 gefur Harper Lee út bókina To Kill a Mockingbird, sem fjallar um stöðu
svartra eins og Allt sundrast. Þetta er það vestræna samhengi sem bókin
kemur inn í og því er ekki að neita að hvað formgerð og miðlunarleiðum við-
kemur virðist bókin á allt öðrum stað en áðurnefndar skáldsögur. Kannski á
það að einhverju leyti við því að bókin gerist jú um aldamótin 1900.
Hvað ef ég nú segi að Allt sundrast minni mig á ástralskar frumbyggja-
bókmenntir?
Frumbyggjar Ástralíu hafa líka reynt að tileinka sér vestræna sagnagerð.
Sumir þeirra hafa þó sagt að þeir hafi svo dramatískum atburðum að miðla
að þeir þurfi ekki að skálda og það stendur heima, sögur þeirra eru álíka
dramatískar og skáldsögur þótt þær séu sannsögulegar. Við sjáum þetta að
einhverju marki í Allt sundrast líka: Achebe sagðist vilja uppfræða fólk um
samfélag sitt, tók það hlutverk jafn alvarlega og vísindamenn.5 Í fyrsta hluta
bókarinnar lýsir hann siðum og heimssýn igbóa, m.a. með því að nýta sér
orðskviði. Þetta er stundum svolítið þunglamalegt hjá honum á nútímamæli-
kvarða að því leyti að hann vill svo augljóslega koma þessum fróðleik að,
þó að hann geri sér reyndar far um að smíða sviðsetningar utan um hann.
Sviðsetningarnar koma framvindunni bara mismikið við. Um leið er þessi
uppfræðsla partur af því mikilvæga erindi sem bókin átti við umheiminn á
sínum tíma og á reyndar enn. Það helgast af þeim afríentalisma sem ég gat um
áðan og er enn við lýði; í nýlegu bloggi um þetta mátti lesa að meira bull hafi
verið skrifað um Afríku en nokkuð annað undir sólinni.6 Achebe fannst sem
sagt að hann þyrfti að svara þessu bulli með skáldsögu, bulli sem stundum
var í formi skáldsagna eftir virta höfunda á borð við Joseph Conrad. Það var
vel til fundið að því leyti að skáldsagan er líklegri til að verða lesin en einhver
staðreyndasteypa eins og reyndin varð. Þó að okkur finnist nú til dags hall-
ærislegt að nota skáldsögu sem fræðslurit – í ritlistarhandbókum nútímans
er fólk beinlínis varað við því – þá var þörfin örugglega mjög mikil á sjötta
TMM_4_2018.indd 91 6.11.2018 10:22