Tímarit Máls og menningar - 01.11.2018, Síða 133

U m s a g n i r u m b æ k u r
TMM 2018 · 4 133
huga og vilja til að tengja sem flesta fleti
saman í óstöðuga heildarmynd. Trans-
konan Edda verður svo völva hinnar
nýju heimsmyndar, undir fána regnbog-
ans. Freyja verður því boðberi nýrrar
heildarhugsunar fremur en kvenlegra
áherslna og hefðbundin eðlishyggja
víkur fyrir nútímalegum „hinsegin“
áherslum.
Náttúra sem dulvitund
Eins og titill bókarinnar gefur til kynna
fjallar Undirferli um það sem dylst
undir niðri. Formið ítrekar þetta. Fyrstu
tveir hlutar bókarinnar eru settir upp
sem yfirheyrslur í glæpamáli, við lesum
til skiptis vitnisburð Írisar og Smára, og
seinni hlutinn sýnir svör þeirra í áfalla-
meðferð hjá sálfræðingi. Hvort tveggja
miðar að því að afhjúpa eitthvað sem
ekki liggur á yfirborðinu og Íris og
Smári virðast manna óvissust um það í
hverju hugsanleg sekt þeirra felst. Sara,
samstarfskona þeirra á Rannsóknarstof-
unni í Surtsey í Vestmannaeyjum, liggur
í dái og grunur leikur á að það hafi eitt-
hvað að gera með áður óþekkta veiru
sem fannst í Surtsey og tilraunir Smára
með mælitæki sem hann er að þróa til
að mæla heilindi og manngildi.
Yfirmaður tilraunastofunnar, Aron,
sem er einnig fyrrverandi eiginmaður
Írisar og núverandi eiginmaður Söru, er
hins vegar hinn raunverulegi skúrkur að
mati Írisar og Smára því hann er ekki
aðeins yfirgangssamur og sífellt með
órætt valdatafl í gangi heldur tilbúinn
að selja bæði náttúru og vísindaniður-
stöður kapítalískum stórfyrirtækjum.
Andlegt ofbeldi hans gegn fólkinu í
kringum sig og yfirgangur hans gagn-
vart náttúrunni eru greinar af sama
meiði, sama kúgandi valdakerfi, enda er
náttúran sterklega tengd undirvitund-
inni í þessari bók: „Ef við lærum að
þekkja náttúruna kynnumst við okkar
eigin dularveru. Þessari veru sem er
innra með okkur frá því við fæðumst en
á oft erfitt uppdráttar,“ segir Íris (89).
Hún telur algjöra hliðstæðu á „milli
þeirrar óafturkræfu eyðileggingar“ sem
orðið getur á landi og á geðinu og milli
orku mannssálarinnar og náttúrunnar,
sem ekki alltaf er endurnýjanleg:
Við náum okkur á strik eftir ótrúlegustu
áföll. Við förum í gegnum sorgarferli og
alls konar ferli og vinnum okkur út úr
vandanum. En stundum er skaðinn svo
mikill að menn ná ekki að endurnýja sig.
Þá verður einhvers konar rof og þá er
ég nú ekki bara að tala um hið eiginlega
geðrof heldur líka þegar innri hringrás
tilfinningalífs okkar rofnar. Sumir ná sér
aldrei. Þeir ná aldrei að tengja saman. Og
þeir ná ekki að tengjast öðrum. En svo
virðist vera að með því að þiggja hjálp
í algerri auðmýkt þá sé möguleiki að
tengja aftur það sem rofnaði. Og þá náum
við á nýjan leik að fara frá sorginni yfir í
æðruleysið, frá óttanum yfir í hugrekkið,
frá kvíðanum yfir í gleðina. (89–90)
Vangaveltur bókarinnar um sekt, vald
og heilindi snúa því ekki síður að sálar-
lífi aðalsöguhetjanna en vistkerfinu,
eins og sálfræðiviðtölin í seinni hlutan-
um afhjúpa. Íris og Smári þurfa að rjúfa
vítahring, hafna ofbeldi, læra að treysta
hvort öðru og vera hreinskilin í sam-
bandinu sem er að þróast á milli þeirra.
„Ertu ekki sammála því að náttúran
sé núllpunkturinn sem stillir áttavitann
okkar við guðdóminn á nýjan leik?“
(157). Þannig spyr Smári sálfræðinginn
undir lok bókar. Þá hefur hugmynd
hans um gylltan áttavita, „gullnál í vog-
arskálinni [hans], dómgreindinni“, verið
leiðarstef allt frá upphafi bókar þegar
hann ákveður að áttavitinn hans sé
„stilltur á réttlætið, ástina og guðdóm-
inn í öllu sem er“ (13). Áttaviti sem
tengir menn við guðdóminn er mynd-
TMM_4_2018.indd 133 6.11.2018 10:22