Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2023, Blaðsíða 8

SJÁLfSMYnD OG óKEnnILEIKI Á TÍMUM fJÁRMÁLAHRUnS
13
á nýlendutímabilinu en sagnfræðingurinn Guðmundur Hálfdánarson hefur
hvað mest rannsakað þessa sögu og orðræðu í íslensku samhengi. Í greininni
„Var Ísland nýlenda?“ sem birtist í Sögu árið 2014, kemst hann að þeirri niður-
stöðu að þrátt fyrir að Ísland hafi ekki verið nýlenda með sama hætti og til dæmis
Grænland, eða nýlendur Dana í Karabíska hafinu eða á Indlandi, er það flokkað
á hátindi heimsveldisstefnu samkvæmt menningarlegu forræði (e. cultural hege-
mony) þess tíma sem menningarlega frumstæð þjóð, undirskipuð öðrum þjóðum
sem á þeim tíma skilgreindu sig sem heimsveldi.20 Ímyndarsköpun Íslendinga
endurspeglar þjóð sem þráir að skilgreina sig á pari við heimsveldin, sem deilir
litarhætti og menningu með þeim þjóðum, og beitir menningararfinum, til dæmis
Íslendingasögunum, til þess að rökstyðja þá skilgreiningu. Hrunið endurspeglar
því menningarlega niðurlægingu sem virðist svo vera svarað með afneitun, flótta
og loks bælingu og gleymsku sem birtist sem ákveðinn varnarháttur, eða varnar-
leysi, og endurspeglar andvara- og getuleysi frammi fyrir ímyndarvandanum.21
Djúpstæðar fjármálaáhyggjur, yfirvofandi gjaldþrot og yfirþyrmandi niðurlæging
í kjölfar efnahagshrunsins, lýsa þeirri gjaldfellingu sem verður á þjóðernisstolti
Íslendinga og hugmyndum um glæsta þjóðarímynd, sjálfsmynd þjóðar sem
byggir á hetjulegum sigrum og yfirburðum. Efnahagshrunið og kreppan leiddu
því af sér tímabil þar sem sært þjóðarstolt var í molum og afhjúpaði um leið þá
hugmyndafræði sem liggur að baki ímyndarsköpuninni.
Þá er rétt að ítreka hvernig efnahagshrunið kollvarpar ekki aðeins hugmyndinni
um útrásarvíkinginn heldur einnig hugmyndinni um karlkynshetjuna, ímynd
hins fullkomna karlmanns sem hefur haft yfirhöndina í menningarlegri sjálfs-
mynd Íslendinga síðan á nítjándu öld, rétt eins og sagnfræðingurinn Sig-
ríður Matthíasdóttir bendir á: „Þjóðernishugmyndirnar sem lagðar voru til
grundvallar í íslenskri sjálfstæðisbaráttu sýna um leið að íslensk þjóðernisstefna
byggðist á karlmannlegri staðalmynd. Sjálfsmynd þjóðarheildarinnar, eða hins
íslenska „sjálfs“, sem „vaknaði“ fyrir alvöru á fyrstu áratugum 20. aldar, hafði
áberandi karlmannleg einkenni.“22 Efnahagshrunið afhjúpaði ákveðna bresti
20 Guðmundur Halfdánarson, „Var Ísland nýlenda?“, Saga 52/2014, bls. 42–75. Þessi
orðræða er nokkuð flókin og hér er að sjálfsögðu stiklað á stóru.
21 Gunnþórunn Guðmundsdóttir hefur skrifað um hvernig ágreiningur manna um orsakir
fjármálahrunsins leiðir til gleymsku atburðanna. Sjá Gunnþórunn Guðmundsdóttir,
„The Black Cone: Memory and Memorialisation in Post-Recession Iceland“, Collapse
of Memory – Memory of Collapse: Narrating Past, Presence and Future about Periods of Crisis,
ritstjórar Alexander Drost, Olga Sasunkevich, Joachim Schiedermair og Barbara Törn-
quist-Plewa, Köln Weimar: Böhlau Verlag GmbH & Cie, 2019, bls. 133–148.
22 Sigríður Matthíasdóttir, Hinn sanni Íslendingur: Þjóðerni, kyngervi og vald á Íslandi 1900-1930,
Reykjavík: Háskólaútgáfan, 2004, bls. 360.