Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2023, Blaðsíða 186

FYRIR HVERjA ERu FRÆðIn?
191
fræðin eigi að vera jafn mikið fyrir okkur öll þá virðist með sömu rökum fljóta
af því að dreifa eigi vitsmunalegum afurðum jafnt til okkar allra. Er þetta sú
merking sem við ættum að leggja í slagorðið? Í krafti hvers gæti verið hægt að
halda þessu fram?
3. Gildi þekkingar
Eflaust er hægt að svara þessari spurningu með ýmsum hætti en ég held að væn-
legast sé að gera það með því að beina sjónum okkar fyrst að því í krafti hvers
vitsmunaleg gæði eins og þekking hafa gildi almennt og yfirleitt.9 Hvers vegna
skiptir til dæmis máli að vita eitthvað?
Til að svara þessu er gagnlegt að gera greinarmun á tvenns konar skýringum
á því að eitthvað hafi gildi eða sé einhvers virði. Annars vegar getur eitthvað
verið einhvers virði í krafti þess að færa okkur eitthvað annað sem er einhvers
virði. Segja má að slík fyrirbæri hafi nytjagildi (e. instrumental value), því gildi þeirra
liggur í því hvað þau geta fært okkur. nærtækasta dæmið um þetta er líklega
peningar. Peningar eru einhvers virði – að minnsta kosti upp að vissu marki – að
svo miklu leyti sem við getum notað þá til að kaupa aðra hluti sem eru okkur
einhvers virði. Peningar hafa því ótvírætt nytjagildi.
Á hinn bóginn virðist gildi peninga vera takmarkað að því leyti að ef við
gætum af einhverjum ástæðum ekki notað þá til að kaupa hluti – ef íslensku
krónurnar okkar yrðu til dæmis algjörlega verðlausar einn góðan veðurdag – þá
er ljóst að þær væru svo gott sem einskis virði (nema kannski sem eins konar
safngripur – en látum það liggja milli hluta). Því má segja að peningar hafi aðeins
nytjagildi en að þá skorti aftur á móti það sem kalla má gildi í sjálfu sér, eða eiging-
ildi (e. intrinsic value). Það sem hefur eigingildi er einhvers virði óháð því hvort og
þá hvað annað það færir okkur sem er einhvers virði.10
Vandasamt er að taka dæmi um fyrirbæri sem hafa eigingildi því segja má
að nokkrar af stærstu átakalínum siðfræðinnar snúist einmitt um hvort fyrirbæri
eins og hamingja, farsæld, eða góður vilji hafi gildi í sjálfu sér. Hins vegar er ljóst
að eitthvað verður að hafa eigingildi ef nokkuð á að hafa gildi yfirleitt. Þetta má
sýna fram á með nokkuð óyggjandi hætti með því að rekja gildi hlutar aftur til
uppruna síns, til dæmis svona: Segjum sem svo að tiltekinn hlutur X hafi gildi.
Þá hefur X annaðhvort eigingildi eða nytjagildi. Ef X hefur eigingildi er aug-
9 Það sem ég segi um gildi þekkingar á líka við um gildi annarra vitsmunalegra gæða, svo
sem skilnings og sannra viðhorfa.
10 Mikael M. Karlsson hefur rætt um hugtakið eigingildi í samhengi náttúruverndar í grein-
inni „náttúran sem skepna“, Náttúrusýn, ritstjórar Róbert H. Haraldsson og Þorvarður
Árnason, Reykjavík: Háskóli Íslands, bls. 91–101.