Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2023, Blaðsíða 24

SJÁLfSMYnD OG óKEnnILEIKI Á TÍMUM fJÁRMÁLAHRUnS
29
spegilinn fylgdi hryllingur.“ (79) Atriðið minnir á gægjusýningu á öðrum mikil-
vægum stað í bókmenntahefðinni, nánar tiltekið í verki Elfriede Jelinek, Píanó-
kennaranum, frá árinu 1983. Jelinek er austurrískur höfundur sem hlaut nóbels-
verðlaunin í bókmenntum fyrir verk sín árið 2004. Hún er þekktust fyrir róttæka
samfélagsgagnrýni sem beinir spjótum sínum að þeim tvískinnungshætti sem
einkennir hámenningarsamfélagið í Vínarborg. Í verkinu er klám og gægjusýn-
ingu lýst gaumgæfilega sem, eins og í Hvítfeld, skapar ákveðna framandgervingu
og varpar ljósi á stöðu lesandans sem óvirks gægis, og um leið passífs samfélags-
þegns, sem lætur tvískinnungshátt samfélagsins yfir sig ganga og tekur jafnvel
þátt í honum. Gægjusýningin dregur fram ókennileikann í frásagnargerðinni og
skapar sérstaka, jafnvel ankannalega, lestrarupplifun. Það sama má segja um
lygavef Jennu og falskar sjálfsmyndir sem minna á hugmyndina um tvífarann (e.
the double). freud skilgreinir tvífarann, eða „the doppelgänger“, sem áhrifamikið
minni í fagurfræði hins ókennilega, og útskýrir hvernig hann birtist sem fyrir-
boði um dauða eða endalok söguhetjunnar.61 Tvífarinn lýsir því þegar söguhetja
hittir fyrir einhvern sem hefur rænt sjálfsmynd hennar og endurspeglar hvernig
hið þekkta sjálf verður óþekkt og ókennilegt. Þessa skilgreiningu má heimfæra á
lestrarferlið í Hvítfeld; Jenna er sögumaður og segir sögu sína í fyrstu persónu sem
gefur til kynna ákveðna nánd við lesandann. Sú nánd er aftur á móti rofin þegar
kemur í ljós að hún hefur logið til um sjálfa sig og sögu sína. Með öðrum orðum
verður hinn þekkti og kunnuglegi sögumaður (hið þekkta sjálf) óþekktur og um
leið ókennilegur, sem skapar óvissu og óskýrleika í öllu lestrarferli verksins. Tví-
faraminnið í Hvítfeld birtist einnig sem fyrirboði um endalok eða eyðileggingu, og
gefur til kynna hvernig blekkingarleikir Jennu eru komnir í þrot og hvernig glæst
ímyndin er fallin af stalli sínum, sem kallast svo aftur á við samfélagsástandið á
ritunartíma verksins, efnahagshrunið sem leiddi til hruns góðærisblekkingarinnar
sem kjarnast svo eftirminnilega í ímynd útrásarvíkingsins.
óhugnaður verksins er enn fremur rammaður inn með rými og undarlegum
heimilum sem endurspegla melankólískt fjölskyldulíf. Þrátt fyrir að húsin í sögu
Kristínar einkennist ekki af draugagangi á sama hátt og húsin í hrollvekjum
Yrsu, má lýsa þeim sem reimdum í vissum skilningi og ásóttum af niðurbældum
minningum og leyndarmálum. Þessi hús hýsa ekki hefðbundið fjölskyldulíf
sem einkennist af hlýju og öryggi, heldur einmanaleik og einangrun. Um leið
gefa þau til kynna hvernig fjölskyldumeðlimir erfa bælingu og leyndarmál for-
feðranna í gegnum rýmið sem hefur afdrifaríkar afleiðingar fyrir sjálf þeirra og
sjálfsmyndir. Connan dregur fram tengsl milli hins ókennilega heimilis og sjálfs-
myndar á eftirfarandi hátt:
61 Sigmund freud, „Hið óhugnanlega“, bls. 212.