Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2023, Blaðsíða 76

KVIðRISTARINN Í KAUPMANNAHÖFN
81
landi og íslensk nöfn sömuleiðis svo hallærisleg að enginn almennilegur spæjari
gæti heitið þeim.38 Með öðrum orðum væri Ísland eða Íslendingar alltof „sveitó“,
lummulegir og gamaldags. Sveitin sjálf var líka lengi hið sjálfsagða sögusvið ís-
lenskra bókmennta og kvikmynda og ekki fyrr en seint á tuttugustu öld að það
snérist við að einhverju ráði.39 Í íslenskum kvikmyndum er sveitin þó enn býsna
áberandi sem sögusvið. Raðmorðingjar í nútímalegum skilningi áttu þar af
leiðandi lítið erindi við þjóðina í sögum framan af. Ýmsir bókmenntalegir for-
verar þeirra voru aftur á móti til staðar, svo sem útlagar fornsagnanna, draugar
og aðrar þjóðsögulegar ófreskjur, tröll, Grýla, ýmsar Íslendingasöguhetjur og
ekki má gleyma Gunnvöru í Sjálfstæðu fólki (1934) eftir Halldór Laxness, en saga
þeirrar sögupersónu er einmitt sniðin eftir þjóðsögunni um Axlar-Björn.40
Viðhorf lesenda til íslenskra glæpasagna á árum áður er vitnisburður um
raunsæiskröfu íslenskrar sagnagerðar og eins afstöðu manna til afþreyingar- eða
greinabókmennta á borð við glæpasöguna, ástarsöguna og hrollvekjuna. Slíkar
bókmenntir áttu lengi vel ekki upp á pallborðið hér á landi og sárafáir innlendir
höfundar sem helguðu sig slíkum skrifum langt fram á tuttugustu öld. Vissu-
lega er bróðurpartur afþreyingarbókmennta harla ómerkilegur en góðar sögur
eru vitaskuld einnig til á meðal þeirra og hafa sitt gildi. Eins og rithöfundurinn
Þráinn Bertelsson nefnir í grein í Tímariti Máls og menningar árið 1978, sem helgað
var skemmtisögum, vildu Íslendingar hins vegar aldrei viðurkenna þessar bók-
menntir sem nokkuð annað en sorprit.41 Var þetta að minnsta kosti opinber
skoðun margra þótt eflaust hafi mörg laumað sér í þær eins og Guðni Elísson,
rithöfundur og bókmenntafræðingur, gerir lesendum til dæmis ljóst í skáldverki
sínu Ljósgildrunni (2021) þar sem forseti landsins og eins konar bókmenntapáfi les
formúlukenndar ástarsögur sér til yndis þegar enginn sér til hans.42 Afþreyingar-
sögur alls kyns voru jú þýddar yfir á íslensku í stórum stíl og þrátt fyrir orðræðu
bókmenntaelítunnar voru lesendur almennt sólgnir í þær.43 Í seinni tíð hefur
38 Arnaldur Indriðason, Dauðarósir, Reykjavík: Vaka Helgafell, 1998, bls. 61–62.
39 Frá og með áttunda áratug síðustu aldar styrkist staða Reykjavíkur mjög sem sögusvið
í íslenskri sagnagerð að mati Ástráðs Eysteinssonar sem fjallar um bókmenntaborgina í
greininni „Hlið við hlið. Tapað-fundið í framandi borgum“ í Ritinu 2/2018, bls 17–49,
hér bls. 26.
40 Í nýjustu útgáfu Sjálfstæðs fólks þar sem stafsetningu Halldórs hefur verið breytt í sam-
ræmi við nútímamál ritar íslenskufræðingurinn Gunnar Skarphéðinsson orðskýringar og
nefnir að sagan af Gunnvöru sé að mestu leyti sniðin eftir þjóðsögunni um Axlar-Björn.
Sjá Halldór Laxness, Sjálfstætt fólk, Vaka-Helgafell: Reykjavík, 2019, bls. 6.
41 Þráinn Bertelsson, „Um fínar bókmenntir og ófínar“, Tímarit Máls og menningar 1/1978,
bls. 37–42, hér bls. 39.
42 Guðni Elísson, Ljósgildran, Reykjavík: Lesstofan, 2021.
43 Ásta Kristín Benediktsdóttir, „Bókvit og dægradvöl“, Íslenskar bókmenntir. Saga og samhengi,