Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2023, Blaðsíða 116

IllSkaN Í ÍSlENSkuM MIðalDaBÓkMENNTuM
121
heldur skýrir ekki – hverjir þeir voru: „Þeir váru þá báðir dauðir ok hǫfðu verit
in mestu illmenni“.8 Eins og hefur verið bent á kann hér að vera á ferð tilvísun
til Þórðar kroppinskegga og kols sem frá er sagt í Landnámabók.9 Í öllu falli er
hér verið að vísa til drauga og varla er tilviljun að þessir draugar hafi verið hin
mestu illmenni í lifanda lífi því að miðaldahugsunin virðist vera sú að samræmi
ríki milli samfélagsins og handanheima.
Illskan var íslenskum miðaldahöfundum hugleikin sem meðal annars sést á
því að orðin illur og illska eru býsna algeng í varðveittum íslenskum miðalda-
ritum, þó misalgeng eftir bókmenntategundum. allmörg dæmin eru þannig úr
ritum sem tengjast kristinni trú og guðfræði en dæmin eru færri í Íslendinga-
sögum. Brennu-Njáls saga sker sig þar þó úr sem ef til vill veitir vísbendingu um
kirkjulegan uppruna höfundar. Rétt er að geta þess að orðið hefur ýmsar merk-
ingar og sumar guðfræðilegri en aðrar. Þannig er talað um lesti og illskur í Um
kostu og löstu eftir Alkvín,10 og hefur þá illskan siðferðislegt inntak. En illska getur
einnig merkt fæð eða óvinarhug (grimmd og illska til einhvers) eða einfaldlega
það sem er lélegt (illt vor, illt til matar). Hvað á túlkandinn að gera þegar til-
tekið orð nær yfir þrjú mismunandi ástönd? Eru tengsl milli merkingarsviðanna?
Stundum virðast þau blasa við. Ég hef bent á að það sé varla tilviljun að orðið
forneskja táknar bæði galdra, heiðinn sið og fortíðina.11 Eins má velta fyrir sér
hvort notkun sama orðs fyrir það sem er vont að upplagi eða hitt sem er lélegt
og smátt sé tilviljun. Hafa Íslendingar löngum álitið að illskan sé fyrst og fremst
skortur á góðu? Sú hugsun var mjög í anda kristinnar trúar á miðöldum og var
tjáð snemma af Boethius í Huggun heimspekinnar sem varð víðfræg um alla Evrópu
og kann jafnvel að hafa haft áhrif á Íslandi.
Í Lilju Eysteins munks frá miðri 14. öld er greint frá uppruna illskunnar. Í
7. vísu er kynntur til sögu engill nokkur „mektarfullur, er af bar öllum“ og er
„skapaðr góðr ok skein í prýði“ en í 8. og 9. vísu spillist hann af „ofbeldi“ og
„fúlum metnaði“ og sekkur að lokum niður í dýpið þar sem helvíti er nú.12 Hug-
myndin um illskuna sem gallaða gæsku kemur allskýrt fram. Góð vera spillist og
8 Sama rit, bls. 406.
9 Sjá Matthías Þórðarson, „Hvað Snorri goði sagði: Tvær athugasemdir við 145. kap. í
Njáls sögu“, Árbók Hins íslenska fornleifafélags, 1920, bls. 8–13.
10 Þrjár þýðingar lærðar frá miðöldum, Gunnar Ágúst Harðarson bjó til prentunar, Reykjavík:
Bókmenntafélagið, 1989.
11 „The magical past. The term forneskja and the Christianization of Iceland in 13th and
14th century historical writing“, Filologia Germanica 13, special issue: Magia e testi nelle tradi-
zioni germaniche medievali, 2021, bls. 1–21.
12 lilja, útgefandi Martin Chase, Poetry on Christian Subjects. Skaldic Poetry of the Scand-
inavian Middle ages 7. Turnhout, bls. 569–572.