Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2023, Side 141

PAUl BlOOM
146
X finnur sársauka með aðstoð spegilfrumanna; og X vill fjarlægja sársauka Y
vegna þess að með því hverfur sársauki X. Samlíðan sem er knúin áfram af
spegilfrumum eyðir mörkunum á milli fólks, sársauki annarrar persónu verður
þinn sársauki, eiginhagsmunir breytast í samkennd.22 Slík kenning er mögu-
lega smættunarhyggja í besta skilningi orðsins. Fyrirbæri sem er í senn torskilið
og mikilvægt, væntumþykja okkar gagnvart öðrum, er útskýrð með hliðsjón af
grundvallarkerfi innan sálfræðinnar – samlíðan – sem er svo líka útskýrð með
sérstöku kerfi í heilanum.
Jafn glæsileg og hrein kenning hefur vissulega margt við sig. En þó þarf að
hafa í huga þá fullyrðingu Einsteins að: „Allt á að vera jafn einfalt og mögulegt
er – en ekki einfaldara“.
Fyrst verður að hafa í huga að upphaflegar fullyrðingar um spegilfrumur
voru verulega yfirdrifnar.23 Spegilfrumur geta ekki náð yfir hæfileika eins og
málgetu og flókna rökhugsun vegna þess að makakíapar sem eru með þessar
frumur, nota ekki tungumál og hafa ekki flókna, félagslega dómgreind. Spegil-
frumur eru ekki einu sinni fullnægjandi skýring á hermihvötinni, vegna þess að
makakíapar herma ekki eftir öðrum makakíöpum. Spegilfrumur eru í öðrum
hluta heilans en þeim svæðum sem eru viðriðin samlíðan. Margir sálfræðingar
og taugafræðingar telja því að líklega hafi þær ekki félagslegt hlutverk yfirhöfuð
heldur sé sérstaklega ætlað að ýta undir hreyfigetu – en þetta er þó líka umdeilt.
Þegar öllu er á botninn hvolft eru spegilfrumurnar sá partur kenningarinnar
sem er minnst áhugaverður. Við höfum getu til samlíðunar og sá hæfileiki kemur
á einhvern hátt úr heila okkar – ef það er ekki með aðstoð spegilfruma þá er
það eftir einhverjum öðrum leiðum. Áhugaverða spurningin snýr ekki að tauga-
líffærafræði eða taugalífeðlisfræði, heldur að hlutverki samlíðunar í víðtækari
kenningum siðferðissálfræðinnar.
22 [Þýð.] Þetta gæti einnig verið lýsing á því sem taugafræðingurinn Tania Singer hefur
kallað samlíðunarálag (e. emphatic distress). guðrún Steinþórsdóttir útskýrir hugtakið í bók
sinni Raunveruleiki hugans er ævintýri á þann hátt að samlíðan geti þróast annað hvort í
samkennd eða samlíðunarálag. Um sé að ræða líðan sem geti verið afleiðing samlíðunar
þar sem einstaklingurinn geti yfirtekið neikvæðar tilfinningar og gert að sínum og orðið í
kjölfarið kvíðinn og jafnvel félagslega vanhæfur. Sjá guðrún Steinþórsdóttir, Raunveruleiki
hugans er ævintýri. Um valdar sögur Vigdísar Grímsdóttur, einkenni þeirra og viðtökur, Reykjavík: Hið
íslenska bókmenntafélag, 2021, bls. 130–131.
23 Gregory Hickok, „Eight Problems for the Mirror Neuron Theory of Action Understand-
ing in Monkeys and Humans“, Journal of Cognitive Neuroscience 21/2009, bls. 1229–1243;
Steven Pinker, The Better Angels of Our Nature. Why Violence Has Declined, New York: Viking,
2011; Alison Gopnik, „Cells That Read Minds? What the Myth of Mirror Neurons
Gets Wrong About the Human Brain“, Slate, apríl 2007, www.slate.com/articles/life/
brains/2007/04/cells_that_read_minds.html.