Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2014, Side 30

Gunnar E. Finnbogason og Halla Jónsdóttir
og fullorðinn einstaklingur sem þekkir
vel til barnsins er mikilvæg forsenda þess
að það þroskist. Þess vegna er kennarinn
mikilvæg persóna í lífi barnsins. Hann
og foreldrar barnsins skapa í sameiningu
forsendur fyrir auknum þroska og byggja
upp gagnkvæmt traust sem einungis skap-
ast í mannlegum samskiptum. Að innleiða
réttindi barna í skólastarfi er mikil áskorun
og í því sambandi er hlutverk kennarans
mikilvægt (Juul, 2005; Sommer, 2010).
í þessari grein eru sérstaklega skoðuð
nokkur siðferðileg álitamál og hagsmuna-
árekstrar sem upp geta komið við beitingu
á vissum ákvæðum sáttmálans. Einnig er
fjallað um þá uppeldislegu hagsmuna-
árekstra sem skotið geta upp kollinum
þegar árekstrar verða milli gilda foreldra
og barns. Til að geta greint þessi fyrirbæri
er mikilvægt að þekkja tilurð sáttmálans
og þá sýn á börn sem þar er að finna. Rétt
er að taka fram að þar sem lítið er til af ís-
lenskum rannsóknum á áhrifum sáttmál-
ans á aðstæður barna (sjá nánar: Ágúst Þór
Árnason (1994) og Þórhildi Líndal (2007;
2011)) er mikið stuðst við rannsóknir frá
Svíþjóð og öðrum Norðurlöndum þar sem
höfundar greinarinnar þekkja best til.
Sáttmáli verður til
Meginhugmyndafræði Barnasáttmálans
er að tryggja réttindi allra barna til að fá
grundvallarþörfum sínum fullnægt, veita
þeim vernd gegn ofbeldi, misnotkun og
mismunun, auk þess sem tekið skal tillit
til skoðana þeirra (Þórhildur Líndal, 2007).
Barnasáttmálinn er hluti af alþjóðlegu
samkomulagi um mannréttindi (Ágúst
Þór Árnason, 1994). Þau lönd sem gerast
aðilar að sáttmálanum taka á sig þá skyldu
að laga lög og reglur að inntaki sáttmálans
(Ágúst Þór Árnason, 1994; Staaf og Zan-
derin, 2007). Sáttmálinn tilgreinir þau rétt-
indi sem börn hafa en það er síðan hlut-
verk ríkisins og stjórnvalda að sjá til þess
að ákvæði sáttmálans séu virt. Þau bera
einnig ábyrgð á framkvæmdinni en í raun
eru það foreldrar eða forráðamenn barna
sem bera mestu ábyrgðina. Þau skulu hafa
að leiðarljósi það sem barninu er fyrir
bestu þegar ákvarðanir er snerta bamið
eru teknar (sbr. grein 3). Það er síðan ríkið
sem ber endanlega ábyrgð á hag allra
barna þegar allt annað bregst. Sáttmálinn
gerir því ráð fyrir tvenns konar skyldum.
Annars vegar em það taumhaldsskyldur
(þ.e. skyldur sem snúast um hvað megi
gera) og hins vegar verknaðarskyldur (þ.e.
skyldur til að gera tiltekna hluti). Taum-
haldsskyldur kveða á um að við gerum
ekki öðmm mein en verknaðarskyldur eru
hins vegar skyldur til verka, að koma öðr-
um til hjálpar (Ólafur Páll Jónsson, 2011).
Við hvað er átt þegar talað er um rétt-
indi bama? Oft er talað um þarfir barna og
þroska í sáttmálanum en hvað með rétt-
indi þeirra? Fyrsti vísirinn að Barnasátt-
málanum, eins og við þekkjum hann í dag,
var Genfaryfirlýsingin frá árinu 1923 um
réttindi barna (Englundh, 2009; Þórhildur
Líndal, 2011). Genfaryfirlýsingin innihélt
eftirfarandi atriði: (1) Litið er á barnið sem
fullgilda manneskju. (2) Barn á rétt á því að
komið sé fram við það af sömu virðingu og
fullorðna. (3) Ekki má beita barn ofbeldi,
misnota það eða á annan hátt svipta það
friðhelgi. (4) Barn hefur rétt til að alast upp
við frið, en á stríðstímum á bamið alltaf að
hafa forgang (Englundh, 2009).
28