Andvari - 01.01.1994, Blaðsíða 67

andvari
65
„AÐ LIFA MÖNNUM"
ástæðu til að slfk sjálfsgælufræði, menntun í þeim og rannsóknir, séu kostuð
af almannafé. Einhverjum kann að þykja koma úr hörðustu átt að ég,
heimspekingurinn, skuli mæla þessu sjónarmiði bót. Hafa nokkrir hreiðrað
betur um sig í loftsölum andans, fjarri hagnýtum viðfangsefnum, en heim-
spekingarnir? Þetta er útbreidd hugmynd en ég er raunar þveröfugrar
skoðunar, þeirrar að loftsalir allrar sannrar heimspeki séu samgrónir mold-
inni, nákvæmlega eins og ríki hinna jarðlægu fræða snúi móti sól. Öll sönn
viska sé „niðurlút", í jákvæðri merkingu, hagsýnin „upplitsdjörf . Ég vil því
taka skýrt fram að þótt krafan um samfélagslegt gildi menntunar og rann-
sókna eigi samúð mína alla þá er ég ekki þar með að taka undir aðra hug-
mynd sem illu heilli er oft blandað saman við þessa kröfu. Það er hug-
myndin um tvískiptingu fræða og vísinda: annars vegar í hugvísindi eða
mannleg frœði, sem séu loftborin og gagnslaus, og hins vegar náttúru- eða
faunvísindi, sem teljist jarðbundin og hagnýt. Það séu svo eingöngu hin síð-
arnefndu sem eigi að efla í því skyni að stuðla að heill þjóðarbúsins, á sama
tíma og skera megi hin fyrrnefndu niður við trog. Vegna þess hve þessi tví-
eðfohugmynd er algeng verð ég að fá að stugga ögn við henni áður en
lengra er haldið og minna í staðinn á sameðli allra alvörufræða.
A hátíðarstundum yrðu fáir til að andmæla einingu vísinda og mennta. Á
slíkum stundum gætu menn meira að segja átt það til að vitna með vel-
þóknun í orð Aristótelesar í upphafi Frumspeki sinnar um að fróðleiksþrá-
in sé öllum mönnum í blóð borin;9 það sé hin eðlislæga forvitni mannsins
°g furðugleði sem beini honum inn á braut vísindanna - af hvaða tagi sem
þau eru. En um leið og hátíðarræðunum sleppir taka flokkadrættiinir við.
f*á eru vísindin einatt orðin að marghöfða skepnu þar sem sum höfuðin eru
talin verðmætari en önnur, eða að minnsta kosti hvert sinnar náttúru. Á
fyrri hluta þessarar aldar setti þannig skæklatog svokallaðra vísindalegra
ein- og tvíhyggjumanna svip á alla heimspekilega umræðu. I annan skækil-
inn toguðu raunspekingar sem boðuðu einingu allra vísinda og litu á lög-
málsbundnar skýringar náttúruvísindanna sem hina einu sönnu fyrirmynd.
Á móti streittust tvíhyggjumennirnir er tönnluðust á sérstöðu hinna mann-
legu fræða: athafnir okkar væru sjálfráðar og yrðu ekki skýrðar með lög-
málum dauðra hluta eða skynlausra skepna heldur einvörðungu með skír-
skotun til einhvers andlegs tilefnis. Eitt væri að skýra, annað að skilja og
túlka.
Ég ætla ekki andmæla því hér að nokkur greinarmunur sé gerður á þeim
vísindum er einkum fást við efnisveruleikann og hinum sem fást við mann-
lffið. Sannleikskjarni þessa munar er sá að menn hafa frjálsan vilja: þeir eru
ekki eins og kúlur á biljarðsborði sem reikna má út hvernig hreyfast eftir
árekstur. En viðurkenning þessa gefur á engan hátt undir fótinn þeim
rangsnúna skilsmun sem fyrr var vikið að milli jarðbundinna náttúruvís-
5 Andvari