Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga - 01.01.1955, Side 36

18
TÍMARIT ÞJÓÐRÆKNISFÉLAGS ÍSLENDINGA
kindur undir palli, en bóndinn
sjálfur, kona hans, sonur og gömul
móðir bjuggu uppi á loftinu. Til
matar var eigi gott. Mjólk var engin,
en gestir miðluðu heimilisfólki,
einkum gömlu konunni, af mjólkur-
flöskum þeim, er þeir höfðu haft
með sér í nesti. En bóndi sagði, að
það gerði nú minna til meðan kind-
urnar hefðu nóg hey. Hann hafði
lógað kúnni um haustið. Þótt sult
sæi á móður hans og syni, var hann
í góðu skapi, gestrisnari en kon-
ungur í ríki sínu. Þetta er sagan sem
Dagleið á fjöllum dregur nafn
sitt af.
En þetta er líka saga sú í hnot-
skurn, er Halldór hefur lyft í hæðir
hetjusögu og víkkað til veggja
veraldarsögu í Sjálfstæðu fólki
(I—II 1934—35). Einhvers staðar í
Kírkjunni á fjallinu sér Gunnar
Gunnarsson bóndann á heiðum
Austurlands sem eilífan loga mann-
dómsins í eyðimörkinni. Halldór sér
sama mann á krossgötum forns siðar
og nýs, og lætur hinn forna sið,
sjálfur leið þú sjálfan þig, sem dug-
að hafði síðan á dögum Hávamála,
bregða fæti fyrir hinn sjálfstæða
mann. Frá sjónarmiði jafnaðar-
manna er það smábóndinn hvar í
heimi sem er, líka rússneski bónd-
inn, sem, smitaður af hugheimi
kapítalismans, fellur þannig á sjálfs
sín bragði. Fellur hver á sinni list
um síðir, segir íslenzkt máltæki.
Einhver Ameríkani gerði sér ferð
heim til Halldórs til þess að segja
honum að hann þekkti þúsundir
slíkra bænda í New York. Nokkur
vafi gæti legið á því hvort þessi
Ameríkani hefði skilið Bjart rétt,
því eins og Kristinn Andrésson sak-
aði íslenzkan fulltrúa Rauðsmýrar-
maddömunnar (þ. e. Jónas Jónsson)
um að gera, lögðu útgefendur og
ritdæmendur bókar í New York
1946 aðaláherzlu á tröllaukinn
hetjuskap Bjarts töldu hann full-
komið dæmi um „the rugged
American individualism.” Bókin var
borin saman við Gróður jarðar eftir
Hamsun, en þar sem ísak Hamsuns
kemst af á vinnu sinni eins og amer-
ískir landnámsmenn, sem hlýddu
kallinu: „Farðu vestur, ungi maður,“
þá bíður Bjarts í sögulok eftir jötun-
afrek og tröllatryggð við málstað
sinn ekki annað en boðorðið: „Líttu
í austur, gamli maður.“ Auðvitað
þverskallast hann við því og fer,
trúr eðli sínu, á enn annað kot enn
lengra inn í heiði. En þótt Bjartur
í Sumarhúsum sé alþjóðlegt tákn,
þá er hann höggvinn úr íslenzku
blágrýti og gnæfir voldugur í ís-
lenzku þjóðlífi úr íslenzkri náttúru.
Hann hefur lært hreysti í skóla ís-
lendinga sagna og rímna, sjálfstæðið
og konungshugsjónina af Háva-
málum, en þrjóskuna og tröllskap-
inn í vetrarhríðum í eftirleitum
eftir kindum sínum. Hann reynist
ódræpur í svaðilförum, pestir og
plágur vinna ekki á honum,
jafnvel ekki draugar og óvætt-
ir fjallanna. En hann kostar
miklu til. Tvær konur drepur
hann af sér, börnin deyja eða flýja
kotið, loks tapar hann kotinu sjálfu
til kaupfélagsins. Er þetta líf þesS
vert að því sé lifað? Ekki frá sjónar-
miði Halldórs; hann prédikar sam-
vinnu í stað einyrkjabúskapar-
Vefarinn var Halldóri Don Quijote
kristins dóms, Bjartur frá Sumar-
húsum Don Quijote sjálfstæðisins,