Hugur - 01.01.2007, Blaðsíða 98

96
Jörg Volbers
merkingarlausar setningar borið uppi fræðikenningu, eða í það minnsta veitt ein-
hverja innsýn? Allar túlkanir ber að mati meðferðartúlkunarinnar að meta eftir
því hvernig þær takast á við þessa mótsögn.
Formáli Tractatus lýsir verkefninu sem felst í að draga mörk hugsunarinnar, en
fellst jafnframt á þversagnirnar sem í því eru fólgnar: „til þess að setja hugsuninni
mörk þyrftum við að geta hugsað báðar hliðar markanna (við þyrftum sem sé að
geta hugsað það sem ekki er hægt að hugsa)“. Bókin lítur á sig sem gagnrýnanda
tungumálsins: heimspekileg vandamál eru greind sem „misskilningur á rökvísi
mannlegs máls“. Kjarni þessa misskilnings veltir umfram allt upp spurningunni
um merkingu: svo lengi sem hugmyndir [Gedanken] þurfa að hafa merkingu, vera
skiljanlegar („hugmynd er merkingarbær setning", 4), eru mörk hugsunarinnar
jafnframt mörk merkingarinnar. Að geta haft merkingu er hér skilyrði þess að
hugsun sé möguleg; merking er það sem greinir tungumálið frá táknkeðjum, orð
frá hljóðum. Merkingarbærar setningar segja eitthvað, hafa innihald; aðeins slík-
ar setningar má líta á sem svar - eða vísa á bug sem misheppnaðri atlögu að svari.
Tilgangur þess að draga mörkin virðist því vera sá að kveða niður misskilning í
tungumálinu með betri skilningi á rökvísi þess og virkni.
Sé fallist á þessar skýringar virðist felast í því mótsögn að fullyrða í lokin að
setningar Tractatus sýni sjálfar fram á merkingarleysi sitt. Skilji maður setningu
6.54 bókstaflega dregur hún í efa að það sem á undan er gengið - gagnrýni taga-
kenningarinnar [Typentheorie], tilgátan um að ekki sé hægt að gera eftirmyndir af
rökforminu, drögin að ótvíræðu táknkerfi í rökfræði - hafi haft nokkuð að segja.8
Hvernig er hægt að draga mörk með setningum, ef setningarnar eru að lokum
afgreiddar sem merkingarleysa sem þar með er ekki hægt að hugsa, ef marka má
hugmyndir málrýninnar? Meðferðartúlkunin hefur að markmiði að útskýra þessa
spennu á milli formála bókarinnar og loka hennar eins skýrt og mótsagnalaust og
hægt er. Utskýringu hennar er best að lýsa með vísun í hefðbundnar skýringar á
þessari mótsögn.
Dulhyggjutúlkunin
Hefðbundna túlkunin bregst við þessu vandamáli með því að benda á muninn á
því að segja og sýna. Rökfærslan er nokkurn veginn svona: I viðleitni sinni til að
útskýra almennt form rökfræðilegs samhengis með hliðsjón af heiminum nær
Wittgenstein að lokum ystu mörkum þess sem hægt er að segja. Hann áttar sig á
rökfræði tungumálsins og verður þar með ljóst að ákveðnar heimspekilegar setn-
ingar eru merkingarlausar. Þar á meðal eru setningar um samhengi máls og heims,
setningar sem reyna að hefja sig yfir tungumálið innan þess. Þær vilja segja eitt-
hvað sem ekki er hægt að segja - en hægt er að sýna. Setningar eins og „Vissulega
er til eitthvað sem ekki er hægt að tjá. Það sýnir sig; það er hið dulúðuga" (6.522)
benda til þess að hér sé komið að mörkum tungumálsins, ekki hugsunarinnar.
8 Rctt er að taka fram að sá greinarmunur á rammatcxta og meginmá/stcxta. sem hér er gengið út frá svarar ckki
fullkomlega til formála og bókarloka annars vegar og setninga 1.-6.52 hins vegar. Innan meginmálsins má
finna athugasemdir sem flokka verður með rammanum (t.d. 4.114).