Hugur - 01.06.2010, Blaðsíða 48

46
Vilhjdlmur Arnason
líferni. Þá fögur verk - ekki af því tagi sem listirnar framleiða, heldur þeir menn
sem þekktir eru að gæsku.“ Markmiðinu lýsir Plótínos h'ka með orðum Platons úr
Fædrosi (254B): ,,[H]ættu ekki „að vinna að höggmyndinni þinni“ fyrr en guðlegur
ljómi dygðarinnar skín af þér og þú sérð „hófstillingu í sitt helga sæti setta“.“10
2
Eg sagði afstöðu Aristótelesar, þar sem hann leggur áherslu á sérstöðu siðferði-
legrar breytni gagnvart listrænni eða tæknilegri sköpun, minna förðumikið á
lykilatriði í siðfræði Kants sem hann kennir við sjálfræði viljans. Þar er hins vegar
meginmunur á. Aristóteles lýsir gildi siðferðilegrar breytni út frá tengslum hennar
við dygð og siðvit gerandans en ekki í ljósi lífsreglna og siðalögmála sem gjarnan
eru sögð vera gyðingleg og kristileg arfleifð fremur en grísk.11 Hið þverstæðu-
kennda við siðfræði Kants er að hann tengir beinlínis saman frelsi og lögmál;
siðferðilegt frelsi er lögmálsbundið sjálfræði. Þetta virðist þversagnarsagnakennt
vegna þess að okkur er tamt að líta svo á að lögmál komi „að utan og ofan“ og
séu þannig eitthvað sem okkur cr gert að lúta hvað sem vilja okkar h'ður. En í
kenningu Kants koma siðalögmálin „að innan“. Með því á hann þó ekki við að
frelsið fehst í að gera það sem mann langar til, heldur að maður kjósi að gera
það sem skynsemin býður. Og slcyldu sína getur maður metið með því að finna
út hvort sú k'fsregla, sem maður ætlar að breyta eftir, hæfi „sem regla í mögulegri
almennri löggjöf' (404).12 Þar með er ekki sagt að mann langi til að breyta þannig
eða að maður hneigist til þess; meginatriðið er að „vilji skynsemisveru ræðst af
skynsamlegum rökum" (413),13 sem sé af réttri notkun skynseminnar, svo gripið
sé til orðalags Aristótelesar. Höfoðatriðið hér er að losna undan framandræði
eða ósjálfræði viljans þar sem hann ræðst af einhverju öðru en skynsamlegum
rökum. Hafa ber í huga að kenning Kants er að sjálfræði felist í því að kappkosta
að nota vit sitt og dómgreind til að fella sjálfráða dóma. Það er enginn fyrirfram-
gefinn mæhkvarði á hvað er skynsamlegt, einungis frjáls notkun skynseminnar
sjálfrar getur skorið úr um það.14 Að mati Onoru O’Neill fylgir frjáls notkun
skynseminnar óhjákvæmilega þeim lögmálum að vera skiljanleg öðrum, opin fyrir
gagnrýni þeirra og reiðubúin til endurskoðunar í ljósi betri raka og þar frameftir
götunum.15
Kant útlistar þessa hugmynd skarplega 1' upplýsingarritgerðinni þar sem hann
segir lcti og ragmennsku vera höfoðorsakir andlegs ósjálfræðis. Lausnin felst í
10 Plótínos: „Um fegurðina", Eyjólfur Kjalar Emilsson þýddi, Samdrykkjan (Reykjavík: Hið íslenska
bókmcnntafélag 1999), bls. 168.
11 Sbr. t.d. Þorstein Gylfason: „Siðfræðispjall", Réttlœti og rangheti (Reykjavík: Heimskringla 1998),
bls. 149.
12 Immanuel Kant: Grundvöllur að frumspeki sið/egrar breytni, Guðmundur Heiðar Frímannsson
þýddi (Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag 2003), bls. 113.
13 Sama rit, bls. 127-128.
14 Onora O’Neill: „Principled Autonomy",Autonomy and Trust in Bioethics (Cambridge: Cambridge
University Press 2002), bls. 90-91.
Sama rit, bls. 95.
15