Hugur - 01.06.2010, Síða 55

Höggmyndir og gimsteinar
53
„sem gerir líkama sinn, hegðun sína, tilíinningar sínar og ástríður, tilveru sína alla
að listavcrki".42 Hjá forngrískum höfundum var takmarkið siðferðileg fullkomn-
un, sem var auðvitað breytileg eftir kenningum, en er almennt lýst út frá því að
lúta boðum skynseminnar sem leið til farsældar. Slík farsældarboð voru sjálfsagð-
ur hluti þeirrar frumspekilegu tilgangshyggju sem hafnað var á nýöld og þar með
skapaðist áður óþekkt frelsisrými sem nýttist fólki ekki sem skyldi, meðal annars
vegna yfirburða tæknilegrar rökvísi og efnishyggju í ráðandi orðræðu og h'fsmáta.
Weber kenndi þetta við „járnbúr" samtímans.43 Eins og Foucault bendir á var það
verkefni Kants að marka sérstöðu hinnar siðrænu skynsemi án þess að glata þeirri
algildiskröfu sem liggur vísindalegri þekkingu til grundvallar.44 Það gerir Kant
með því að hverfa frá inntaksbundinni farsældarsiðfræði (Kant taldi mikilvægt að
eftirláta ímyndunaraflinu hugmyndir um hamingjuna enda væru þær fjölbreyti-
legar og ættu að vera það45) og leggja grunn að málsmeðferð siðrænnar skynsemi
sem felst í alhæfingarkröfunni. Þegar Foucault lýsir algildu siðferði sem kúgandi,
h'kt og um sé að ræða þvingandi félagsleg siðaboð, þá hafnar hann möguleikanum
á því að siðferðilegt sjálfræði geti falist í því að lúta skynsamlegum rökum sem
vísa í sameiginlega hagsmuni manna.
Sú hugmynd sem kenna má við Upplýsingu, að skynsamleg ígrundun um siða-
boð greini á milli þeirra siðaboða sem viðhaldið er með valdbeitingu og þeirra sem
standast röklega skoðun, er Foucault ekki tiltæk. Astæða þessa er sú að andstætt
þeim sannleika sem var hluti af fagurfræði tilvistarinnar til forna og raunar for-
senda hennar er sannleikshugtakið í greiningu hans samofið þeim valdatengslum
sem halda aftur af möguleikum einstakhnga til frjálsrar sjálfsköpunar. Þessi skiln-
ingur er alltént algengur í túlkunum á Foucault: „Að hugsa mannlega tilveru í
fagurfræðilegum hugtökum leysir hana úr viðjum vísindalegrar þekkingar. Hún
er leyst undan látlausri sjálfsrýni og frá því að lúta sálfræðilegum viðmiðum."46
Þeir túlkendur sem hér er vitnað til leiða ekki fremur en Foucault sjálfur hugann
að mögulegri sérstöðu siðrænnar skynsemi í þessu tilliti og hugsanlegri gagnsemi
hennar við að greina að þau mörk sem halda okkur í óréttmætum viðjum og þau
sem vernda sameiginlega hagsmuni.47 Fyrir vikið hverfur þessi pólitíski hugsuður
til tilvistarlegrar lausnar þar sem hver og einn verður að finna sína skapandi leið
með því að láta reyna á mörkin.
Foucault er á kunnuglegum slóðum þegar hann fulsar við algildum siðferðis-
hugmyndum. Hann rekur þær frá stóuspeki gegnum kristnina og til Upplýs-
ingarinnar. Að hans mati hurfu stóumenn frá fagurfræði tilvistarinnar þegar
þeir hófu að beita almennum röksemdum um hvað mönnum beri að gera sem
skynsemisverum. í kristninni hafi skyldan tekið á sig lagalegt form með viðurlög-
J' Foucault: „Hvað er upplýsing?", bls. 397.
43 Max Weber: Ihe Protestant Ethic and the Spirit of Cafitalism, ensk þýð. Talcott Parsons (New
York: Charles Scribner’s Sons 1958), bls. 180-182.
Foucault: „On the Genealogy of Ethics", bls. 252.
Kant: Grundvöllur aðfrumspeki siðlegrar breytni, bls. 136 (418).
James W. Bernauer og Michael Mahon: „The Ethics of Michel Foucault , Ihe Cambridge Comp-
anion to Foucault, Gary Gutting ritstj. (Cambridge: Cambridge University Press 1994), bls. 155.
Þetta er meginviðfangsefni siðfræði Jiirgen Habermas.