Hugur - 01.06.2010, Blaðsíða 91

Verufræði listaverksins
89
III
Nú skulum við snúa okkur að öðrum listformum en myndlist,þ.e. að bókmenntum
og tónlist. Hvað er tónlistarverk? Eins og bent var á að framan getur tónlistarverk
ekki verið einhver einstakur efnishlutur. Sumum gæti dottið í hug að tónlistarverk
sé atburður, t.d. atburðurinn sem á sér stað þegar verkið er flutt. En augljóst er
að margir slíkir atburðir geta átt sér stað, og hvaða atburður er þá tónverkið? Og
tónverk geta líka verið til án þess að hafa nokkurn tímann verið flutt.
Hvað er það sem tónskáld skapar þegar það skapar tónlistarverk? Segjum að ég
raði saman tónum, t.d. C-G-E-C-A-F-G, sem leiknir eru með jöfnu millibili.
Þessi tónaröð er notuð í stefi í einni af fugum Bachs, og myndi seint teljast tón-
verk sem slík, en engu að síður getum við skoðað hana hér sem einfalt dæmi
um tónverk. Hvað skapaði Bach þegar hann setti saman þessa tóna? Hann bjó
til ákveðna formgerð, sem felst í því að fyrst kemur C (ákveðinn tónn), síðan G
o.s.frv., og tímalengdin á öllum tónunum er sú sama. Tónverk er þannig flókin
formgerð10 sem felst í ákveðinni uppröðun á tónum með ákveðnum takti, þ.e.
tímalengd á milli tónanna, samhljómi, ábendingum um styrkleika o.s.frv.
Eitt af því sem styður hugmyndina um tónlist sem formgerð er sú staðreynd að
sömu tónlist má flytja á ýmsa vegu. Af frægum tónskáldum kemst Bach e.t.v. næst
því að skapa „hreina" tónlist, þ.e. tónlist sem ekki er háð ákveðnum hljóðfærum,
er sem sagt nánast hrein formgerð. Þannig er verkið Tónafórn (þ. Musikalisches
Opfer) flutt ýmist á orgel, strengjahljóðfæri eða sembal, og vel mætti hugsa sér að
það sé leikið í tölvuforriti eða hljóðgerfli. Verk sumra annarra þekktra tónskálda,
t-d. Beethovens eða Wagners, eru nátengdari ákveðinni hljóðfæraskipan. Má þá
hugsa sér að hljóðfærið sé orðið hluti af formgerðinni. En jafnvel verk sh'kra tón-
skálda eru ekki algerlega háð hljóðfærum eða hljóðfæraskipan. Til dæmis hafa
óperur Wagners, strengjakvartettar Haydns og sinfóníur Beethovens verið útsett-
ar fyrir píanó, þar sem ákveðinn kjarni formgerðarinnar varðveitist, þótt aðrir
hlutar glatist ef til vill (t.d. vantar stundum ákveðnar raddir sem ókleift er að leika
á píanó, og oft getur verið erfitt að leika eftir hljómblæinn á málmblásturhljóð-
færum eða flautu á píanó).
Annað sem nefna mætti þessari kenningu til stuðnings er að nótur að tónlistar-
verki eru ekkert annað en ákveðin formgerð sem endurspeglar samkvæmt viðtekn-
um reglum formgerð tónlistarverksins, þ.e. tengsl tóna, þagna, hrynjandi o.s.frv.
A sama hátt gætum við sagt að bókmenntaverk eins og ljóð sé ekkert annað en
formgerð sem felst í samtengingu orða á ákveðinn hátt, með ákveðinni merkingu.
Verkið myndar eina heild þar sem hver hluti er tengdur öllum öðrum hlutum fyrir
tilverknað formgerðarinnar sem myndar verkið.
Listaverk getur samt ekki verið hrein formgerð, þar sem við þurfum alltaf að
klæða formgerðina holdi og blóði til þess að miðla henni, til þess að aðrir geti
notið hennar og skilið hana. Formgerðin þarfnast því miðils, sem er hljóð eða
tónar í tónflst og orð sem hafa merkingu í bókmenntaverki. Þessi miðill getur
Hugtakið formgerð verður hér notað í almennum og óformlegum skilningi og ekki lagt í að skýra
það út nánar. Þó ætti að vera nokkuð ljóst hvað við er átt varðandi listaverk.