Hugur - 01.06.2010, Page 138

136
Róbert H. Haraldsson
vald hans yfir öðrum dýrategundum jarðarinnar er algert. Þau geta ekki svarað
fyrir sig og fá að kenna á órétdæti mannsins.
I þessari grein langar mig að skoða stuttlega hvort draga megi tiltekinn lærdóm
af umræðunni um hring Gýgesar í Ríkinu, lærdóm sem óvíst er að Platon hefði
sjálfur viljað draga og snertir ekki nema óbeint yfirlýsta ástæðu þess að Glákon
kynnir Gýges til sögunnar í annarri bók Rikisinsf' Ritgerðina ber því ekki að
skoða sem túlkun á Ríki Platons heldur einungis hugleiðingu sem vaknar við
lestur á ritverkinu. Nánar tiltekið langar mig að velta upp og skoða þá tilgátu að
heimspekin sé í raun hringur Gýgesar, að fyrir tilstilli sannrar heimspeki öðlist
heimspekingurinn, stjórnandi Fögruborgar, mátt á við þann sem hringur Gýges-
ar veitir. Eg mun fyrst bera saman annars vegar hring Gýgesar, og þann sem
hann ber, og hins vegar sanna heimspeki (röklist/díalektík) og heimspekingana í
Fögruborg. I framhaldinu mun ég síðan víkja að gagnrýninni spurningu um Rtkið
sem þessi samanburður vekur. Loks mun ég skoða hvernig Platon gæti svarað
þeirri gagnrýni.
II
I Ríkinu kynnumst við eiginleikum hringsins, og þess sem hringinn ber, bæði í
sögunni af Gýgesi og hinni hugsuðu tilraun af réttláta og óréttláta manninum.
Nokkuð ítarlega er greint frá sögunni af hirðingjanum Gýgesi, einkum því hvar
hann fann hringinn og hvernig hann uppgötvaði mátt hans. Frá okkar sjónarhóli
skiptir mestu að í krafti hringsins öðlast Gýges mátt og frelsi, honum tekst að svala
kynhvötinni - sem í Ríkinu er iðulega lýst sem einum harðasta húsbónda manns-
sálarinnar (39Ód, 4033-0, 6o6d) - á einkar ákjósanlegan máta þegar hann drýgir
hór með drottningunni (hefur væntanlega komist óséður í dyngju hennar og náð
að tala hana til), hann kemst upp með að fremja morð og hann nær að endingu að
verða konungur í ríkinu. Vert er að vekja athygli á því að hann rís frá því að vera
hirðingi og nær konungstign ekki í krafti auðs, afreka á vígvellinum eða ættgöfgi
heldur í krafti þess að hringurinn gerir hann ósýnilegan öðrum mönnum. Allt
sem hann öðlast, öðlast hann fyrir tilstilli ósýnileika síns. En ósýnileiki veitir mátt
og frelsi fyrst og fremst vegna þess að hann leysir menn undan þeirri kvöð að
standa öðrum reikningsskil gjörða sinna, þeir „sleppa óséð[i]r“ (I, bls. 167 [3613])
frá glæpum sínum svo notað sé orðalag Platons. Oll þessi atriði - frelsi, máttur,
morð, hórdómur - eru síðan ítrekuð í hinni hugsuðu tilraun og þar er aðstæðum
þess sem hringinn ber lýst nánar. Hið fyrsta sem sagt er um hann er að hann geti
Vert er að geta þess að Platon sér hlutverk hugsuðu tilraunarinnar ekki bara sem það eitt að orða
mótbáru við kenningu sinni - eða að færa rök fyrir andstæðri kenningu - heldur notar hann
tilraunina einnig til að sýna okkur hvað felst raunverulega í því að hugsa þessa tilraun. Höfiið-
niðurstaða Platons er auðvitað sú að sá sem hefur raunverulegan skilning á réttlátum manni
mun fá aðra niðurstöðu úr hugsuðu tilrauninni en þá sem Glákon býst við að flestir venjulegir
menn muni komast að. Niðurstaða fjöldans sýnir einungis, að dómi Platons, að menn hafa mjög
ófullkominn skilning á eðli hins réttláta manns. Um þetta sjá Cora Diamond, „What if x isn’t the
number of sheep? Wittgenstein and Thought-Experiments in Ethics", Philosophical Papers 3/31
(2002): 227-250.