Hugur - 01.06.2010, Page 201

Inn við beinið
199
um tilvist stundum ansi snúnar. Ég býst t.d. við að margir hiki ef þeir eru spurðir
hvort orð eins og myntkarfa, stúdentspróf og umferðarþungi merki eitthvað sem er
til í raun og veru - enda virðist það skelfilegur orðhengilsháttur að ijasa um hvort
til viðbótar við bílana á vegunum sé til eitthvað sem heitir umferðarþungi. Orðið
nýtist til að tjá sannindi um umferðina og vegakerfið og þess vegna, og eingöngu
þess vegna, finnst okkur ástæðulaust að setja þá, sem tala eins og umferðarþungi
sé til, í flokk með þeim sem halda t.d. að draugar og tröll séu til.Ætli þetta sé ekki
svipað með sjálfið. Ef hugtakið gagnast til að henda reiður á einhverjum sann-
indum um mannfólkið þá er sjálfið líklega ekkert síður til en umferðarþunginn.
*
Þegar rætt er um það á heimspekilegum nótum hvort hlutir af einhverju tagi séu
til er hughyggju og hluthyggju stundum stillt upp sem andstæðum.
Hughyggja er kenning um að tilvera hluta sé undir því komin að þeir séu þekkt-
ir, skynjaðir eða viðfang hugsunar. Hughyggjumaður um viðfangsefni stærðfræð-
innar áktur t.d. að tölur séu þá aðeins til að einhver hugsi um þær og ef til er
maður sem aðhykist í raun og veru hughyggju um efnishluti telur hann að tungkð
sé ekki til nema einhver skynji það eða viti af því. Hluthyggjumenn um þessi efni
telja hins vegar að tölurnar og tunglið eigi sér tilveru sem er óháð því hvað er
skynjað, hugsað og haldið.
En hvað með sálarkfsfyrirbæri eins og tilfinningar og hugsanir? Getur verið
einhver munur á því hvað hughyggjumenn og hluthyggjumenn halda um slík
fyrirbæri þegar hvorir tveggju eru sammála um að hugsanir séu ekki til nema
einhver hugsi þær og tilfinningar ekki nema einhver finni þær? Getur verið að
um þessi efni sé ekki hægt að gera greinarmun á hughyggju og hluthyggju? Hér
er komið út á ansi hálan ís.
Einn mismunur á hughyggju og hluthyggju kggur í ólíkri greinargerð fyrir því
óþekkta. Ef stærðfræðingar standa frammi fyrir tilgátu sem þeir vita ekki hvort er
sönn eða ósönn ktur hluthyggjumaður um stærðfræði svo á að hún sé annað hvort
sönn eða ósönn og verkefnið sé að finna hvort hún er — sannleikurinn sé til og
bíði eftir að verða uppgötvaður. Hughyggjumaðurinn á ekki kost á svo einfoldu
svari. I hans augum er sannleikurinn um tölur ekki óháður því hvað er hugsað
um þær svo hann er vís til að halda að verkefni stærðfræðinganna sé ekki að finna
sannleikann heldur að skapa hann. Vandamál hughyggjumannsins er þá að skýra
hvers vegna það er svo erfitt sem raun ber vitni að komast að sannleikanum -
hvers vegna menn geta ekki bara skáldað hann á hvern þann veg sem þeir vilja.
Reynt hefur verið að leysa þennan vanda með því að segja eitthvað á þá leið að ný
sannindi verði að samrýmast þeim sem þekkt eru fyrir og það sé ærið vandasamt
að láta kerfi flókinna hugsana vera sjálfu sér samkvæmt.
I ljósi þessa er ef til vill hægt að gera greinarmun á hughyggju og hluthyggju
um sum sálark'fsfyrirbæri, eins og t.d. geðshræringar, með því að segja að hlut-
hyggjumaður geri ráð fyrir að sannindi um þau geti verið óþekkt og það sé hægt
að uppgötva þau en hughyggjumaður ák'ti að þau hafi engin einkenni önnur en
þau sem menn gera sér grein fyrir. Að vísu hafa flestir hughyggjumenn einhverjar