Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2003, Side 7

INNGANGUR RITSTJORA
hann var þá prófessor í læknadeild en lét sig þjóðfélagsmál miklu varða og
var á stríðsárunum um tíma ráðherra í utanþingsstjóm Bjöms Þórðarson-
ar. Erindi hans er endurprentað hér vegna þess að ritstjórar Ritsins telja það
eiga talsvert erindi við samtíð okkar á viðsjárverðum tímum.
I grein sinni vísar Jóhann Sæmundsson í áróðursheilræði Adolfs Hit-
ler úr Mein Kœmpfþar sem áróðursmaðurinn er hvattur til að vera aldrei
hlutlægur, miða áróðurinn við þá áheyrendur sem era síst dómbærir,
skírskota ætíð til frumstæðra hvata og láta sér nægja að klifa í sífellu á fá-
einum aðalatriðum og slagorðum. Greining Jóhanns minnir um margt á
það sem heimspekingurinn Hannah Arendt hafði um einkenni málflutn-
ings alræðishreyfinga að segja, ekki síst í bók sinni Uppruni alræðis sem
kom út 1951.1 þessu riti gerir Arendt greinarmun á tvennskonar viðtöku
alræðishugmyndarinnar. Annarsvegar er fjöldinn, hinn þögli meirihluti
sem með afskiptaleysi sínu lætur það viðgangast sem alræðishreyfingin
kemur til leiðar. Hinsvegar er lýðurinn, sá hópur fólks í þjóðfélagi sem
skortir bæði rætur og sjálfsmynd til að veita áróðri alræðisins mótspyrnu
en gefur sig honum á vald og verður verkfæri þess. Leið Hönnuh Arendt
út úr hjálparleysi alræðishyggjunnar er pólitísk þátttaka. Jóhann bendir
hinsvegar á menntun sem leið einstaklingsins til sjálfstæðis gagnvart
áróðri. Þessu má líkja saman: Menntunarráð Jóhanns er kannski íslenska
ráðið gegn pólitískri og félagslegri tómhyggju.
Jóhann segir áróðurinn vera eitt voldugasta vopn mannsandans; hon-
um megi bæði beita til góðs og ills. Hann er til þess gerður að svipta ein-
staklinga valdi á sjálfum sér og draga þá niður á svið skynlausra skepna.
Hann er eins konar hvatahernaður og nefnir Jóhann sem dæmi sjálfshafii-
ingarhvötina sem gjarnan er beitt til að sýna stéttum og þjóðum fram á að
þær séu öðmm betri og ffemri. Einnig nefnir Jóhann öflunarhvötina og
eignartilfinninguna sem til að mynda hefur óspart verið höfðað til í ís-
lenskum samtíma en þá er andstæðingurinn sagður vilja gína yfir hlut
annarra, ásælast eitthvað sem honum ber ekki, hrakinn áfram af ágirnd
og öfundsýki. Aróðursmaðurinn höfðar til viðbjóðs, ótta og forvitni,
hann hæðir og höfðar til hjarðeðlis mannskepnunnar. Aróður er alltaf
tengdur valdi og þótt hann sé svæsnari í einræðisríkjum en lýðræðisríkj-
um getur stundum verið erfitt að greina milli hans og almennrar fræðslu
og menntunar. Jóhann hvetur til þess að kennsla verði hafin í því hvern-
ig „helst mætti forðast vélabrögð áróðurs, því að hann ógnar nú svo mjög
sannri þekkingu og leitinni að henni“.
5