Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.1992, Qupperneq 14

Bjami Sigurðsson
sunnudegi, og áttu bæði böm og fullorðnir að hlýða á þær. Þannig átti að
taka fyrir allar greinar fræðanna og byrja svo upp á nýtt. Gissur biskup
Einarsson, (1540-1548), sleppir kaflanum um predikanir í kaupstöðum í
þýðingu sinni á kirkjuskipaninni. Hins vegar segir þar, að til sveita skuli
seinni hluti predikunarinnar snúast um einhverja grein fræðanna með
svipuðum hætti, en öll átti predikunin að standa eina klukkustund. Þessi
skipan var tekin upp hér á landi.
Gissur biskup virðist hafa látið prenta á íslenzku Fræðin minni í
vígsluför sinni 1542-1543. Þó gæti minnisgrein hans um þetta efhi falið í
sér, að hann hafi látið skrifa upp mörg eintök Fræðanna. A. m. k. hefir
hann fyrstur manna snúið þeim á íslenzku.
Fyrsta prentun Fræðanna hér á landi, sem vissa er um, birtist í bók, sem
prentuð var á Breiðabólstað í Vesturhópi 1562. Fylgdu þau
fræðapredikunum, sem Oddur Gottskálksson, (d. 1556), sneri á íslenzku
og kenndar em við Justus Jónas (d. 1555), en höfundar vom raunar 2
Þjóðverjar, sem sömdu rit sitt á latínu, en Justus Jónas sneri á þýzku.
Þessi bók er glötuð. Fyrsta útgáfa Fræðanna, sem hefir varðveitzt, kom út
á Hólum 1594 í þýðingu Odds Gottskálkssonar. Ærið oft hafa þau komið
út síðan, sem hér gefst ekki tóm til að rekja, (sjá Islandica IX).
En fljótt þykir siðbótarmönnum fræðalærdómurinn ófullnægjandi, þó
að í kjölfar hans fari „examen catecheticum.“ Víst er, að ferming var
tekin upp í Hessen 1539. Siðbótarmenn sóttu rök sín fyrir fermingu og
sérstakri handayfirlagningu í sömu ritningarorð og kaþólskir kenningu
sína um sakramenti fermingar.8
Óvíst er, að ferming hafi með öllu horfið hér á landi undir eins eftir
siðbót. Hitt fer ekki milli mála, að Guðbrandur biskup Þorláksson, (1571-
1627), fékk snemma áhuga á, að ferming yrði almennt upp tekin. Áhuga
hans á bamalærdóminum verður þegar vart í prestastefnusamþykkt, er
hann stóð að 1573 og nokkmm sinnum seinna.9 Gísli Jónsson
8 Post. 8,14-17.
9 Prestastefnusamþykkt Guðbrands biskups 1573.
„Ef nokkur prestur sannprófast að því að hann gefi sakramentum nokkrum þeim,
sem ekki kunna hið minnsta einfaldan Chatechismi texta allan, þá skal hann eftir
þennan dag straffast af biskupi og missa svo mikið af sínum tíundum sem biskupi
þyldr og lízt með góðra manna ráði og álití og leggist til fátækum
þar í þinghá, nema sjúkir menn séu og beiðist sakramentis." Alþingisbækur Islands
I (1570-1581). Rvk. 1912-1914.
Prestastefnusamþykkt GuSbrands biskups 1576.
„Skyldugir eru prestar að kenna bömum sínum á bók, þá þau koma til þess aldurs,
svo að þau kunni hið minnsta chatechismi Lutheri texta með sinni útskýringu,
bænum og borðsálmum áður en þau takast til sakramentis." Sama rit bls. 335.
Prestastefnusamþykkt Guðbrands biskups 1578.
„Prestar skulu tvisvar eða þrisvar á ári ríða um Þinghá sína að leiðrétta þingfólkið í
bamalærdóminum. Item að einfaldur textí Catechismi lesist hvem sunnudag eftir
predikun og þar með útleggist einn partur með fæstum orðum.“ Sama rit bls. 370.
Oddur biskup á sama róli.
í Mosfellsskipun Odds biskups Einarssonar frá 1593 er m.a. kveðið á um skyldu
presta til að „framfylgja Lutheri chathecismo þeim litla með sinni einfaldri
útskýringu eftir kongsins Ordinanziu. Skal presturinn augmvan taka til sacramentís
12