Skírnir - 01.01.1959, Side 230

224
Ritfregnir
Skimir
til starf margra íslenzkra fræðimanna, sem hver hefir lagt sinn skerf af
mörkum, til þess að svo mætti verða. Síðasta átakið í þessu fræðistarfi er
hin nýja og vandaða útgáfa Skarðsárhókar, sem að ofan er nefnd. En til
þess að ljóst megi verða gildi og nauðsyn þessarar útgáfu, skal i stuttu
máli rakin hin sérstæða saga Landnámu, eins og sú bók er til vor komin.
Það er nú haft fyrir satt, að Landnáma sé að stofni til frá fyrra hluta
12. aldar og aðalhöfundur hennar hafi verið Ari Þorgilsson hinn fróSi
(d. 1148). Með honum unnu að söfnun efnisins fróðir menn úr ýmsum
landshlutum, og er einn þeirra að vísu nefndur í bókinni, Kolskeggur
hinn vitri Ásbjarnarson, sem sagði fyrir um landnám í sunnanverðum
Austfirðingafjórðungi. Þessi elzta gerð Landnámu glataðist snemma sem
sjálfstætt rit, en var notuð sem stofn og uppistaða í næstu Landnámugerð,
er samin var á fyrstu áratugum 13. aldar af Styrmi presti Kárasyni hin-
um fróða (d. 1245), en hann jók við bókina ýmiss konar fróðleik. Styrmis-
bók fór sömu leiðina sem bók Ara og samverkamanna hans, að hún glat-
aðist úr tölu sjálfstæðra rita, en lifði þó áfram í ritum yngri manna, sem
endursömdu hana og jóku ýmsu efni, svo sem ættartölum og útdráttum
úr fslendinga sögum. Er þar fyrst að telja Sturlu sagnaritara Þórðarson
(d. 1284), sem samdi nýja Landnámugerð eftir bók Styrmis og jók möi'gu
við. Er þessi bók Sturlu elzta gerð Landnámu, sem varðveitzt hefir. Hún
nefnist Sturlubók og er til í eftirriti sr. Jóns Erlendssonar í Villingaholti.
Þá hefir annar fróðleiksmaður af ætt Melamanna í Borgarfirði, líklega
Snorri lögmaður Markússon á Melum (d. 1313), tekið sér fyrir hendur
að semja upp úr Styrmisbók sérstaka Landnámugerð, sem nefnd er Mela-
bók, og eru til aðeins brot úr henni. Sú gerð einkennist af ættartölum til
Melamanna, en er annars fremur stuttaraleg og minnir stundum á út-
drátt. Loks samdi Haukur lögmaður Erlendsson (d. 1334) enn eina Land-
námugerð upp úr Styrmisbók og Sturlubók báðum til samans, að sjálfs
hans sögn, og tók það úr hvorri, er framar greindi. Þessi gerð er enn til
og nefnist Hauksbók. Þannig hafa varðveitzt þrjár gerðir fornar af Land-
námu, ýmist heilar að kalla eða í brotum.
Nú víkur sögunni til 17. aldar. Lifnaði þá mikill áhugi á fornum ís-
lenzkum fræðum fyrir áhrif fornmenntastefnunnar í Evrópu, og brugðu
Islendingar við í fyrra lagi. Reið þar á vaðið Arngrímur Jónsson hinn
lærði með hinum víðkunnu ritum sínum og bréfaskiptum við lærða menn.
Þá voru og uppi alþýðumenn, sem lögðu mikla alúð við sögu þjóðarinnar
og alls konar fræði, eins og Jón Guðmundsson lærði og Björn Jónsson á
Skarðsá (d. 1655). Hefir hinn síðarnefndi getið sér frægð af söguritun
sinni og endurritun fornra söguheimilda. Eitt slíkra verka hans er Land-
námuuppskrift hans, SkarSsárbók. Á seinni timum var það rit að litlu haft,
en siðustu rannsóknir hafa sýnt, að uppskrift þessi hefir sjálfstætt gildi,
en hún er byggð á Sturlubók og Hauksbók, meðan þær voru báðar til
heilar á skinni. Nokkru siðar gerði sr. Þórður Jónsson í Hítardal (d. 1670)
enn nýja uppskrift af Landnámu með þeim hætti, að hann steypti saman