Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Blaðsíða 30

H a n n e s L á r u s s o n
30 TMM 2014 · 1
tóft eða veggir hlaðnir við sitt hvorn enda þeirra. Miðlægt á framhlið þeirra
voru útidyr sem tengdust gömlu göngunum sem lágu til baðstofu og annarra
bæjarhúsa sem yfirleitt héldu sínu gamla sniði. Í framhúsinu voru oftast
stofa og skemma beggja vegna við útidyrnar með glugga fram á hlaðið. Á
Austurlandi voru byggð, á grundvelli eldri torfhúsa, tvílyft baðstofuhús með
langhlið samsíða hlaðinu, enda stundum kölluð þverhús þar eystra. Í þessum
húsum var baðstofan jafnan á efri hæðinni en eldhús, stofa, búr eða skemma
á neðri hæð. Innangengt var svo í önnur hús aftur úr baðstofuhúsinu. Háir
veggir úr grjóti og torfi fylgdu þessum húsum til beggja handa. Framhús
á Norðurlandi og baðstofuhús á Austurlandi voru jafnan með grasþaki og
oftast með timburþiljum. Á Suður- og Vesturlandi fer upp úr aldamótum að
bera á tvílyftum baðstofuhúsum samsíða hlaðinu og skiptu þau hundruðum
áður en yfir lauk þó flest séu þau horfin í dag. Þessi hús komu oftast í stað
gangnahúss og baðstofu og voru felld inn í skarðið sem þessi hús skildu eftir
þegar þau voru rifin. Í þessum baðstofuhúsum voru oftast þrjú herbergi, eld-
hús, stofa og baðstofa sem lá þvert í gegnum annan endann með glugga fram
á hlaðið, oftast á sama stað og gamla baðstofan hafði staðið í bæjarröndinni.
Í hinum enda hússins voru stutt göng sem lágu að eldhúsi og út frá þeim
gengið inn í stofu, en jafnan gengið úr eldhúsi í baðstofu. Öll þessi herbergi
voru panelklædd og máluð. Steyptur strompur í miðju húsi, sem kolaeldavél
var tengd við eldhúsmegin og oft kolaofn baðstofumegin, geymsluloft yfir,
og gengið upp um þröngan stiga. Þessi hús voru nær undantekningarlaust
klædd bárujárni á veggjum og þaki og máluð.
Á þessu síðasta skeiði fer einnig að bera á ýmsum tilbrigðum í byggingu
hefðbundinna baðstofa. Laus rúm koma í stað fastra innbyggðra rúma og
sumstaðar klæða menn loftið með panel neðan á sperrur þar sem áður hafði
verið skarsúð eða reisifjöl og mála jafnvel. Þar sem þéttbýli hafði myndast var
lengi vel meiri hluti húsa torfhús eða byggð í anda þeirra. Þessir þorpsbæir
voru að jafnaði minni umfangs, m.a. vegna lítilla möguleika á skepnuhaldi.
Húsum, s.s. skemmum, hjöllum og skúrum var oft ætlað hlutverk í tengslum
við sjómennsku og fiskverkun. Oft voru þessir þéttbýlisbæir einungis tvö til
þrjú samhangandi hús, baðstofa, hlóðaeldhús og skúr/hjallur/skemma. Jafn-
vel þekkist það að bærinn sé orðinn að einu húsi og eldhúsinu komið fyrir í
enda baðstofunnar; eins konar eldaskáli, og þróunin komin aftur á upphafs-
reit. Eitt afbrigði þorpsbæja eru steinbæirnir. Í þeim er baðstofan á sínum
stað umlukin hlöðnum veggjum, hér hefur steypan leyst torfið og moldina
af hólmi.
Öll þessi tilbrigði og ýmis fleiri, sem orðið hafa til vegna sjálfsbjargar-
viðleitni, útsjónarsemi og nýungagirni, eru mikilvægur hluti af þróun og
fagurfræði bæjarins og baðstofunnar sem nauðsynlegt er að gera skipulega
grein fyrir og halda til haga. Reyndar greiðist úr þessari þróunarsögu um leið
og öllum tiltækum gögnum hefur verið safnað saman um þetta tímabil, það
greint, túlkað og sett fram og sýnt á viðeigandi hátt.