Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Blaðsíða 23

Í s l e n s k i b æ r i n n
TMM 2014 · 1 23
heiminn, borðar, vinnur, sýslar, leikur sér, liggur í kör og kveður sér hljóðs
og þarna gefa íbúarnir loks upp andann í rúmi sínu. Þessi kyrrláta, hyldjúpa
vistarvera er þungamiðja, hjarta og móðurlíf húsaþorpsins og jafnframt
merkasta framlag Íslendinga til þrívíðrar listar. Án baðstofunnar er íslenski
bærinn ekki til.
vi
um tilurð baðstofunnar eins og hún birtist sem fullþróað íveruhús upp
úr miðri 19. öld er margt enn á huldu. Ritaðar heimildir eru langfyrir-
ferðarmestar hvað varðar tilvist baðstofu hérlendis á miðöldum í þeim
skilningi að þarna hafi verið sérstakt hús ætlað til baða.7 Við fornleifaupp-
gröft hafa fundist nokkur hús sem gætu hafa verið baðhús (sbr. Gröf í
Öræfum, Kúabót í Álftaveri, Forna-Lá á Snæfellsnesi). Enginn heillegur bað-
stofuofn eða ónn hefur fundist hérlendis en óyggjandi leifar slíkra ofna hafa
fundist og möguleg ofnstæði hafa verið skilgreind í allnokkrum tilfellum.8
Eftir heimildum að dæma hefur miðaldabaðstofan verið óþiljað, jafnvel
niðurgrafið hús í minni kantinum, með lágum veggjum og brattri súð,
gjarnan staðsett fyrir aftan, en áföst við megin íveru- og nytjahús þessa tíma,
þ.e. skála, stofu, búr og eldhús. Oft voru þessar fornu baðstofur ýmist með
bekkjum eða pöllum meðfram veggjum og einhvers konar steinofni. Dæmi
virðast líka vera um að þessi hús hafi staðið ein og sér í fjarlægð frá megin-
húsunum. Tiltæk gögn, ýmist ritaðar heimildir eða uppgrafnar bæjarrústir,
benda jafnframt til að þessi hús komi fremur seint fram á sjónarsviðið eða
þegar líður á 12. öld, og eigi sinn blómatíma á Sturlungaöld, en upprunalegt
hlutverk dvíni hratt þegar líður á 15. öldina.
Margir hafa velt vöngum yfir því af hverju þetta ólögulega baðhús eða bað-
stofa verður að aðalíveruhúsi fólks, en strax á öndverðri 16. öld bendir flest
til að baðstofan sé komin í aðalhlutverkið meðal bæjarhúsanna. Valtýr Guð-
mundsson, sem byggði rannsókn sína nær eingöngu á rituðum heimildum,
taldi mál hafa þróast með þeim hætti að eftir að sú venja lagðist af að hafa eld
í stofugólfinu hafi heimilisfólk safnast kringum steinofninn í baðstofunni og
gert stundum hana að íveruhúsi að nóttu sem degi. Þegar steinofnar voru líka
settir í gömlu stofuna hafi baðstofunafnið fylgt ofninum og færst yfir á það
rými sem varð svo aðalíveruhús bæjarins að nóttu sem degi. Valtýr álítur sem
sagt að nafnið hafi flust með ofninum yfir á stofuna og virðist þá gera ráð fyrir
að baðstofan sem baðhús og gufubað hverfi smám saman.
Arnheiður Sigurðardóttir tekur að mestu undir hugmyndir Valtýs. Hún
ræður þó af rituðum heimildum frá 16. og 17. öld9 að ofnar eða eldstæði
hafi tíðkast í baðstofum og að hið svokallaða ónhús hafi, svo lengi sem þess
naut við, verið hluti af baðstofurýminu en ekki verið sérstakt hús. Í bók
sinni Fortidsminder og nutidshjem paa Island (1897/1928) fer Daniel Bruun
ekki mörgum orðum um framþróun baðstofunnar. Í þessu efni virðist hann