Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Blaðsíða 116

116 TMM 2014 · 1
Helgi Björnsson
Ávarp
Flutt við móttöku Ásuverðlauna
Vísindafélags Íslendinga, 28.12.2013
Háttvirta samkoma.
Ekki hefði mig grunað fyrir 40 árum, þegar ég hóf störf við hlið Sigurðar Þórar-
inssonar, jarðfræðings, og Þorbjörns Sigurgeirssonar, eðlisfræðings, að ég ætti eftir
að standa hér í sömu sporum og þeir og aðrir vísindamenn, sem hafa hlotið þessa
viðurkenningu. En ég hef verið heppinn við val á viðráðanlegum verkefnum og
góðum samstarfsmönnum, og síðast en ekki síst hef ég bætt mér upp skort á hæfi-
leikum með mikilli vinnu við gagnaöflun og skriftir. Formaður stjórnar Ásusjóðs
bað mig að segja ykkur af mér og hvað hefði mótað mig og hvatt til starfa.
Ég ólst upp við það hjá sístritandi háskólabókaverði, að lífið væri vinna, og þótt ég
hafi í nokkur unglingsár verið hvikandi, varð puðið einnig minn lífsstíl. Væntanlega
er það ættarfylgja, – ég á þar ekki við drauga, – heldur ættareinkenni í þeirri merk-
ingu sem Freud nefndi yfirsjálf og erfist frá kynslóð til kynslóðar og viðheldur þræði
milli ættliða, – rótum, – þótt hæfileikum sé misskipt að erfðum, og allt þurfi hvert
okkar að læra frá grunni. Ég er að tala um menningararf, gildismat, skyldurækni, –
akkeri, sem heldur eða verkar gegn sveiflum duttlunga í eigin sjálfi. Ég þykist vita,
að þennan feng úr föðurhúsum megi rekja aftur til menningarræktunar í rúma hálfa
19. öld á Grenjaðarstaðarheimili feðganna og klerkanna Jóns Jónssonar og Magnúsar
Jónssonar norður í Aðaldal í Þingeyjarsýslu.
Ég man ekki eftir fyrirmyndum í bernsku. Ég mótaðist í skólum hér á landi og í
sumardvöl í sveit, sem lítið hafði breyst öldum saman. Hrós í skóla um það, sem ég
gerði vel, verkaði betur á mig en kennsla um það, sem ég gerði rangt. Ég reyndi að
læra fyrir þá kennara, sem höfðu trú á mér og minnist með þakklæti þeirra, sem
hristu upp ímyndunarafl mitt og nefni þar Ólaf Hansson í menntaskóla. „Hverju
hefði það breytt í mannkynssögunni, strákar, ef nefið á Kleópötru hefði verið
tommu lengra en það í rauninni var?“ Þetta var sagnfræði að mínu skapi. Í sama dúr,
en á alvarlegri nótum, spurði hann: „Hvernig hefði heimur okkar og saga litið út, ef
Tyrkir hefðu unnið sigur á Vínarborg árið 1683?“ Ég man einnig hinn ógnarstranga
íslenskukennara Jón S. Guðmundsson taka því vel, þegar ég sneri út úr ritgerðar-
verkefni um ætt mína og uppruna með því að vitna til þess, að ég „væri ættaður svo
vel sem allir þeir menn, er komnir eru frá Ragnari loðbrók,“ og hefði ég Njálu til
sannindamerkis um það. Úr varð umræða um ættfræðiritið Njálu.
Þessir kennarar höfðu meiri trú á mér en ég sjálfur. Ég minnist einnig utanskóla-
kennara minna, Þórbergs Þórðarsonar, einkum Bréfs hans til Láru, enda var ég þá
róttækur; hef þó alltaf verið gagnslaus byltingarmaður. Ég hreifst af ritgerðum hins
unga Halldórs Laxness. Ég las ádeiluritið Blekking og þekking; vissi þá ekkert um