Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Blaðsíða 22

H a n n e s L á r u s s o n
22 TMM 2014 · 1
markast af æðum og kvistum í bland við gljáa síendurtekinnar snertingar,
og endalausum ljósbrigðum frá hnífskörpum sólargeislum sumarsólarinnar
yfir í samspil fífuloga, olíulampa og skammdegisskímu. Mjúkir skuggar
leika um sperrur, skarsúð og reisifjöl. Bak við timburklædda veggi, þunna
skel af viðarþiljum, er einföld grind, loftbil eða tómarúm og síðan hlaðinn
jarðefnaveggur; handan viðarsúðar, tróð, reiðingur og torf. Þetta gerir það
að verkum að öll hljóð, hvort heldur þau berast að innan eða utan, verða
dempuð. Stærð glugga og staðsetning er einn mikilvægasti þáttur í andrúms-
lofti og persónuleika hverrar baðstofu. Jafnan er einn skjár eða gluggi á
miðjum framgaflinum en oft er litlum kvistgluggum komið fyrir á þekjuna,
stundum einum yfir hverju rúmi. Í þessum húsakynnum hefur myrkur af
mismunandi gráðum alltaf hlutfallslega meira vægi en birtan og myndar
bakgrunn þar sem íbúarnir berast frá einni ljósstöð á aðra og staðbundið ljós
lýsir upp afmarkað svið.
Útskorin rúmfjöl, rokkur, marglit og mynstruð brekán, ýmist ofin, hekluð
eða prjónuð og klukka á vegg, kannski hornaspænir með flatskurði á hand-
föngum, askur með útskornu loki og formsterkir nytjahlutir á sveimi, ausur,
hnífar, skörungar, kökukefli, kleinujárn, vel aðlagaðir vinnandi höndum.6
Engar myndir aðrar en innrammaðar liteftirprentanir af Maríu mey, Góða
hirðinum eða Jesú í heiðurssessi, stundum Hallgrímur Pétursson, Jón forseti
eða Fjallkonan yfir höfðalagi, jafnvel í félagsskap ættingja og fjölskyldumeð-
lima á svarthvítum ljósmyndum. Bækur oftast svo fáar að þær fá yfir sig
táknræna áru, ígildi helgigripa.
Íslenski torfbærinn ber með sér hlýju, hann er mildur í lágstemmdri
fegurð og hógværð. Í baðstofunni varð hlýjan til um leið og þar varð til
vitundin um kuldann. Hlýja er hugtak sem felur í sér sérkennilega þrívítt
svið, umliggjandi nærveru á mörkum þess yfirskilvitlega, fyrirbæri sem er
auðvelt að skilja en ekki auðskýrt, til staðar, en verður ekki sviðsett eftir
pöntun. Myrkrið og dimman eru þarna á heimavelli en þó sérstaklega
rökkrið. Rökkur er myrkur af mýkstu gerð, gegnsætt, lifandi, mjúkt myrkur
sem smýgur í gegnum og umliggur bæinn. Í rökkrinu öðlast skuggarnir líf,
birtan stækkar og týran finnur til máttar síns. Rökkrið og hlýjan eru systkini
ættuð úr torfbænum.
Svo sérkennilegt að útliti, uppbyggingu og notagildi er þetta rými, að varla
er hægt að hugsa sér að einhver hafi sest niður og gert að því forskrift. Svona
íveruhús verða til eins og af sjálfu sér. Baðstofusmiðurinn er eins konar
stökkbreyttur samruni handverksmannsins, arkitektsins og listamannsins
og þess vegna þarf ekkert annað en að smella fingri eða draga húsið upp úr
hatti. Þróun og uppruni fæðst eftir óljósum farvegum. Nafnið engu líkara en
sjálfsprottið og orðið til úr leyndum þráðum tungumálsins, ef til vill snúið
saman úr fornu baðhúsi, svetti, gullaldarskála og dyngju. Merking þess ekki
föst í hendi um leið og hún hefur tekið sér bólfestu í undirmeðvitundinni og
sest að í hverju beini. Alrýmið, þar sem fólk íklæðist og afklæðist, kemur í