Tímarit Máls og menningar - 01.11.2014, Side 57

Þ e g a r b l i n d g a t a n o p n a s t t i l a l l r a á t t a
TMM 2014 · 4 57
Lesandinn getur brosmildur hafið sína blöndun: Stolið epli og gefið, Eva og
Björn í Sauðlauksdal, skilningur mannsins og fall, bjartsýni hans og …?
En það er þó ekki epli bláa hegrans sem setur einkum svip sinn á söguheim
Gestakomanna heldur það sem prýðir kápu bókarinnar, jarðeplið. Það á hug
Björns frá upphafi frásagnar hans til loka, verður fulltrúi plönturíkisins sem
hann vill kynna sinni þjóð svo að í landinu fái lifað feitir menn og fagrir.
Milli þess sem Björn sinnir ræktun jarðeplisins til að undirbúa veisluna og
étur það sjálfur − jafnvel hrátt − hugsar hann um ólíkar tegundir þess svo
ekki sé minnst á að það er viðmið hugsana hans um aðskiljanleg efni og þar
með uppspretta ýmissa líkinga hans, eins og síðar verður drepið á.
Þversagnir Björns blasa við frá upphafi: íhaldssöm kristin heimssýn, þar
sem valdastigveldið er óhagganlegt og guð þegar upp er staðið sá sem öllu
ræður, blandast framfaratrú upplýsingarinnar og hugmyndum um betri
heim þar sem menn geta sjálfir haft áhrif á örlög sín og eigin sögu. Þyngsl
klerks og einangrunin sem skín af myrkri augna hans kveikja sterka sam­
kennd um leið og yfirlæti 18. aldar embættismannsins, karlsins sem hefur
hlotið skólun, brauð og gott atlæti, kann að vekja dálítinn ónotahroll:
Óvitið dafnar sem aldrei fyrr. […] Þar sem fólk gæti eygt von til bjartari tíðar með
skynsemi og heilbrigðum þanka kæfir það allt um leið í ýkjusögum og hjátrú. Það
hræðir sjálft sig inn í öskusleginn moldakofann þar sem ekkert finnst ætt nema
úldinn fiskur úr löngu liðnum róðri, tvö nakin bein úr kindarhaus sem missti sína
næringu fyrir mörgum sumrum. (bls. 10–11)
En jafnvel forakt Björns er flutt fram af svellandi mælsku og lífskrafti sem
hrífur − þannig að aðdáunin læðist upp í vitund manns. Einkar vel gerðar
eru ýmsar lýsingar á skiptum Björns við ungmennin tvö sem honum fylgja
í Sauðlauksdal og vitna eftir því sem á söguna líður um breytta lífssýn hans
og afstöðu. Þegar María stendur fyrsta skipti andspænis honum og kveðst
hafa gluggað í aðra konungsgjöfina Urta kosti en ber um leið að vitum Björns
hina, þ.e.a.s. kartöfluútsæðið sem hún vill koma í jörð svo allt verði gott,
bregst hann ókvæða við, hann þolir ekki það sem hann kallar „hortugheit“
hennar og honum misbýður að hjúið skuli þykjast geta breytt aðstæðum
húsbónda síns. Hann ræður ekki við sitt ríka geð og lýsir viðbrögðum sem
vitna ekki aðeins um djúpa vanlíðan hans heldur hve valdapíramíðinn er
inngróinn í veru hans:
„Burt!“ hrópaði ég og sló frá mér höndum. „Burt í nafni Guðs almáttugs og kon­
ungsins, burt í nafni þess húsbónda er skal aldrei lúta undir sitt hjú en refsa því
heldur með vandarhöggi.“ (bls. 21)
Stríðni Maríu fer líka í taugarnar á Birni en þar eð stúlkan verður fljótt
sjálf augu hans, lýsir fyrir honum náttúru og atburðum hversdagslífs svo
að hvaðeina stendur honum ljóslifandi fyrir hugskotssjónum, kemur þar að