Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2019, Side 170

169UPPRIFJUN UM NÁTTÚRUNAFNAKENNINGU
eftir að fólk kynntist örnefnaskýringum fornrita í alþýðlegum útgáfum. Á
sínum tíma má vel vera að Landnáma sjálf, ritun hennar og notkun, hafi
örvað sagnamyndun af þessu tagi. Hún hefur ekki verið skráð öðru vísi en
á undan færi skipuleg upplýsingasöfnun um land allt. Eftir það var lýðum
ljóst að viðurkenndum menningarfrömuðum – víst með sjálfan Ara fróða
fremstan í f lokki – þótti nokkru varða hverjir fyrst hefðu byggt landið,
hverja sveit þess, hvert útnes, hvern afdal. Óljósar sagnir urðu þar með að
athyglisverðum fróðleik og lá við sómi sveitarinnar að koma þeim á framfæri.
Eftir á, þegar Landnámabók var orðin víða þekkt, eins og áhrif hennar á
sumar Íslendingasögur sýna, varð hún að fyrirmynd sem sýndi hvers konar
efni ætti heima í góðum og fróðlegum landnámslýsingum. Í þá átt sveigðist
þá þróun sagnanna, nýr fróðleikur myndaðist, og gat hæglega fengið
inngöngu í síðari gerðir Landnámu. Ritstjóra nýju Landnámugerðanna,
sem og þá sem sömdu landnámsfrásagnir Íslendingasagna, má að vissu leyti
bera saman við þjóðsagnasafnara fyrir 100 árum, sem auðvitað nutu þess
hvílík áhrif hinar prentuðu þjóðsögur Jóns Árnasonar höfðu haft. Þær
glæddu áhugann á þjóðsagnaarfinum og virðingu fyrir honum og mótuðu
um leið smekk manna á góðar og fróðlegar þjóðsögur.
Í ritum 13. aldar þótti fara einkar vel á því að landnámsmenn hefðu f lúið
ofríki Haralds hárfagra og notað öndvegissúlur til að velja sér bústað. En
við vitum ekki um hverja slíka sögu hvort höfundur bætti henni í frásögn
sín sem vísvitandi tilbúningi eða hvort hún hafði mótast sem þjóðsaga,
mögulega fyrir löngu en kannski ekki fyrr en hin ritaða Landnáma fór að
hafa sín áhrif. Sama um örnefnasagnirnar. Trúlega var það gömul hefð,
þegar þjóðsögur spunnust um fyrstu kynslóðir hvers byggðarlags, að nota
örnefnin til að tengja persónur við sögustaði. Væntanlega hefur sú aðferð
fengið byr í seglin við söfnun og ritun Landnámu. Og á 13. öld var hún
beinlínis komin í tísku eins og ritheimildirnar votta.
Hvað er þá náttúrunafnakenningin?
Mér hefur hér orðið tíðrætt um óvissu, um líkindi, og um skiptar skoðanir.
Náttúrunafnakenningin er ekki sá prófsteinn sem með fullri vissu skeri úr
um uppruna og merkingu hvers örnefnis í fornum textum.
Ég sé hins vegar ekki betur en hún gefi mjög traustar niðurstöður um
almennari atriði.
Í fyrsta lagi hefur það verið einkennandi fyrir örnefnamyndun fyrstu
kynslóðanna, sem byggðu Ísland, að kenna staði við staðhætti, landslag eða