Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Page 15
ÆSA SIGURJóNSDóTTIR
14
reistu hvalveiðistöðvarnar og byggðu nokkuð fjölmenna þéttbýliskjarna á
Vestfjörðum og Austurlandi og þeir mynduðu starfsemina. Hvalveiðisam-
félögin drógu til sín ýmsa gesti. Til að mynda dvaldist danski rithöfundurinn,
leikarinn og ljósmyndarinn Johan Holm-Hansen (1841-1920) í hvalstöðinni
í Vestdalseyri í Seyðisfirði sumarið 1867 og tók ljósmyndir á Austfjörðum, í
Reykjavík og víðar um land.25
Með því að skoða hvalveiðarnar sem eitt af birtingarformum olíumenn-
ingarinnar sem einkenndi þjóðfélagsgerð tuttugustu aldarinnar, þá opnast
sár sem afhjúpar vistfræðilegt tráma í ljósmyndum hvalstöðvanna. Dæmi um
slíkar tilfinningar má finna í myndum sem voru teknar á Asknesi í Mjóafirði
skömmu eftir aldamótin 1900. Þær sýna blóðugan hvalskurð á flensiplaninu,
rjúkandi bræðslukúta, sundurskorna, risavaxna líkama hvalanna, skíði þeirra
í haugum, bein og ýmsa líkamsparta dreifða eins hráviði í kring um stöðina.26
Ljósmyndirnar sem varðveist hafa frá hvalveiðistöðvunum sem reistar
voru víða um land, vekja því ekki lengur aðdáun á framkvæmdasemi erlendra
útgerðarmanna, heldur vitund um það vistfræðilega hrun sem hvalveiðarnar
höfðu í för með sér. Ég mun setja ljósmyndirnar undir smásjá lífvaldsins, sem
samkvæmt skilgreiningu Michel Foucaults er „sú tegund valds sem samhæfir
félagslegt líf innanfrá, fylgir því, túlkar það, gleypir það í sig og endursegir
það.“27 Þegar ljósmyndirnar eru skoðaðar út frá sjónarhorni sem lýsa mætti
sem sakbitinni olíueftirsjá (e. petro-melancholia), þá birtist í þeim tilfinning
sem lýsa mætti sem umhverfissorg, sem einkennir fagurfræðileg viðmið og
reynsluheim okkar samtíma.28 Sektarkenndin er einnig skugginn í verkum
Magnúsar Sigurðarsonar, en þau verða rædd út frá gagnrýni hans á blæti-
svæðingu hvalsins Keikó í íslenskri og bandarískri afþreyingarmenningu.
Umhyggjusiðfræði í mynd
Þriðjudaginn 27. ágúst 2019 birtist mynd á forsíðu Fréttablaðsins af hval-
reka í Káravík við Seltjarnarnes. Myndin sýnir grindhval sem marar í hálfu
25 Inga Lára Baldvinsdóttir, Ljósmyndarar á Íslandi 1845-1945, Reykjavík: Þjóðminja-
safn Íslands og JPV útgáfa, 2001, bls. 230; Smári Geirsson, Stórhvalaveiðar við Ísland
til 1915, bls. 82.
26 Smári Geirsson, bls. 284–285. Myndirnar eru varðveittar í Þjóðminjasafninu. Lpr-
5781-3, Þjóðminjasafn, 1906-1911, sóttar 30. ágúst 2019 af https://sarpur.is/Ad-
fang.aspx?AdfangID=767288 og Lpr-5781-4, Þjóðminjasafn, 1911 af https://sarpur.
is/Adfang.aspx?AdfangID=767299.
27 Michael Hardt og Antonio Negri, „Lífpólitísk framleiðsla“, hér bls. 157.
28 Stephanie LeMenager, „The Aesthetichs of Petroleum, after Oil!“, American Li-
terary History, 24: 1/2012, bls. 59– 86.