Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Blaðsíða 84

„NYTSöMUST ÍSlENzKRA ANDA“
83
Þetta skapar honum sérstöðu í hópi annarra anda á norðurhveli jarðar.16
Fuglinn er afar algengur víða við strendur Norður-Evrópu, Norður-Amer-
íku og Rússlands, en finnst þó ekki um miðbik norðurstrandar Rússlands
eða Kanada. Á Íslandi er æðurin ein sautján andategunda sem heiðra landið
með nærveru sinni og einn algengasti fugl landsins.17 Að undantekinni sand-
orpinni og brimasamri suðurströndinni verpir hún vítt og breitt umhverfis
Ísland.18 Stærstu æðarvörp eru við Breiðafjörð og á Vestfjörðum. Um vetur
og á fjaðrafellitíma dreifast fuglarnir dálítið öðruvísi umhverfis landið, en
víðast hvar við landið má þó rekast á æðarfugl á svamli við ströndina á öllum
árstímum. Ólíkt því sem raunin er á sumum öðrum búsvæðum tegundar-
innar eru íslenskir æðarfuglar staðfuglar.19 Þeir þurfa ekki að flytja árstíða-
bundnum búferlum um langan veg vegna sveiflna í fæðuframboði. gestir
frá Austur-grænlandi og Svalbarða bætast meira að segja í hópinn við hið
íslenska gnægtaborð yfir vetrartímann.
Fæða æðarfugla er fyrst og fremst þau margvíslegu dýr sem þrífast á
grunnsævi. Kræklingur er mikilvægur, en einnig fjölmörg önnur smá skel-
dýr, krabbadýr, sniglar og ormar, og jafnvel stöku marfló „til bragðbætis“.20
Á vissum tímum eru loðna og hrogn hennar stór hluti fæðunnar og fugl-
arnir hópast saman síðari hluta vetrar þar sem sá góði fiskur kýs að hrygna
það árið. En valt er að treysta á loðnu nú á síðari tímum, eins og bæði íbúar
sjávarþorpa og sjófuglar vita.
Í öllum þeim löndum þar sem æðarfugl finnst hefur hann orðið mönnum
að nytjum, bæði til sjálfsþurfta og sölu. Tínsla eggja og veiðar til matar voru
lengi gríðarmikilvægar fyrir ýmsa hópa Inúíta, bæði í Kanada og á græn-
landi.21 Hamir með fjöðrum og dún nýttust til klæðagerðar og dúnninn varð
verslunarvara. Ekki er vitað nákvæmlega hvenær verslun með dún hófst á
milli svæða en heimildir greina frá verslun milli Sama og norrænna höfð-
ingja í Noregi þegar árið 890.22 Mikill vöxtur hljóp í kaupskapinn þegar fram
16 Chris Waltho og John Coulson, The Common Eider, bls. 13.
17 Ævar Petersen og Karl Skírnisson, „lifnaðarhættir æðarfugls á Íslandi“, bls. 17.
18 Náttúrufræðistofnun Íslands, „Æður (Somateria mollissima)“, sótt 9. mars 2020
af https://www.ni.is/biota/animalia/chordata/aves/anseriformes/somateria-mollis-
sima.
19 Ævar Petersen og Karl Skírnisson, „lifnaðarhættir æðarfugls á Íslandi“, bls. 19.
20 Sama heimild, bls. 44.
21 Stine Vestbo, Claus Hindbjerg, Jens M. Olesen og Peter Funch, „Eiders as long
distance connectors in Arctic networks“, Cross-Cultural Research, 53: 3/2019, bls.
252–271, hér bls. 257–258.
22 Birgitta Berglund, „Fugela Feðerum in archaeological perspective – eider down as