Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Blaðsíða 208

„TEKuRðu D-vÍTAMÍN?“
207
þeim hugmyndum og hvernig þær tengjast ábyrgð er mikilvægt að flétta
heimspekilega greiningu saman við hugmyndasögulega skoðun. Slík skoðun
rekur hvernig hugmyndir hafa þróast og myndað þann hugmyndagrunn sem
að við meðvitað og ómeðvitað notumst við í daglegu lífi. Þó að ólíkar hug-
myndir um mannskilning megi finna í einu og sama samfélaginu má samt að
einhverju leyti bera kennsl á ráðandi mannskilning í hverju samfélagi. Þannig
getum við litið til þess hvort við njótum stuðnings í formi samábyrgðar eða
hvort við berum byrði okkar í hljóði vegna þess að við neyðumst til þess eða
vegna þess að við teljum okkur trú um að við eigum að gera það.11
Hugmyndir um ábyrgð eru þar með ekki aðeins grundvöllur allra hug-
mynda um velferðarkerfi heldur einnig ástæða þess að fjölskyldan, stórfjöl-
skyldan eða jafnvel ættbálkurinn eru mikilvæg sem eins konar velferðarkerfi;
það er í raun ómögulegt að einhver einn beri ábyrgð á sjálfum sér. Aug-
ljósasta dæmið um það er að við fæðumst í hendur annarra; í ábyrgð annarra
sem sjá um okkur þegar við bókstaflega getum ekki staðið á eigin fótum.12
Þess vegna er ávallt um einhverja samábyrgð að ræða. ólíkar hugmyndir
um ábyrgð geta hins vegar búið til æði ólík ábyrgðarkerfi sem fría suma ein-
staklinga algerlega ábyrgð á meðan aðrir bera mikla, til dæmis þegar hægt
er að kaupa sig frá ábyrgð eða þegar hefðbundin kynjahlutverk setja mestan
hluta barnauppeldis og umönnun aldraðra og veikra á herðar kvenna.
Það er aðallega hugmyndasaga síðustu áratuga í vestrænum samfélögum,
lituð af nýfrjálshyggju, sem er hér í fyrirrúmi. Þó er einnig áhugavert að
eyða örlitlu púðri í hugmyndasögu ensku hugtakanna „responsible“ og „res-
ponsibility“ allt aftur til tólftu og þrettándu aldar. Þá kemur í ljós að nú-
11 Hugtakið „mannskilningur“ er ekki til í hinni alþjóðlegu tungu, enskunni, en ís-
lenska hugtakið fangar vel þá orðræðu á mörkum heimspeki og mannfræði sem er
oft kölluð heimspekileg mannfræði eða pólitísk mannfræði. Hún hefur t.d. verið
áberandi í rökræðum um húmanisma Karls Marx. Jason Read bendir á hvernig orð-
ræða um mannlegt eðli hafi verið endurvakin innan nýfrjálshyggju og þá sérstaklega
sú hugmynd að kapítalismi sé hin rétta birtingarmynd slíks eðlis. Hjörleifur Finns-
son segir að ástæða þess að nýfrjálshyggja virðist mörgum svo náttúruleg sé að hún
nýtir sér félagslegan Darwinisma Herberts Spencers „sem réttlætir félagslega mis-
skiptingu með tilvísun í náttúrlegt úrval (selection).“ Hjörleifur Finnsson, „Af nýju
lífvaldi: líftækni, nýfrjálshyggja og lífsiðfræði“, Hugur 15/2003, bls. 174–196, hér
bls. 182; Jason Read, „Man is a Werewolf to Man: Capital and the limits of Political
Anthropology“, Continental Thought & Theory 1: 4/2017, bls. 616–635, hér bls. 617.
12 Þetta atriði er eitt það mikilvægasta í umhyggjusiðfræði og þeirri femínísku siðfræði
sem hefur vaxið ásmegin síðustu áratugi, sjá til dæmis góða umfjöllun Gústavs Ad-
olfs Bergmann Sigurbjörnssonar, „Að standa ekki á sama: Siðferðisorðræða réttlætis
og umhyggju“, Hugur 26/2014, bls. 133–153.