Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Blaðsíða 71

KATLA KJARTANSDóTTIR Og KRISTINN SCHRAM
70
eða líkindi með mönnum, en sögur um önnur dýr. Margar síðari tíma sagnir
lýsa hvítabjörnum, með öllum sínum gáfum og dyggðum, sem grimmum
innrásaraðila. Þar hefur manngervingin (e. anthropomorphism) minni þýð-
ingu í frásögninni en sú hætta sem felst í hvítabjarnarkomum. Í slíkum frá-
sögnum upplifir íslensk alþýða skyndilega komu bjarnarins á strendur lands-
ins sem innrás. Bjarndýrið er sett fram sem utanaðkomandi ógn við búfé og
heimilisfólk enda íbúar landsins að öðru leyti lausir við land- og sjávardýr
sem ógna öryggi þess. Árás utanaðkomandi aðila er því eitt helsta einkenni
hvítabjarnarsagna þar sem hvítabjörninn leitar sér ætis í mannabústöðum
eða er jafnvel drifinn áfram af drápsfíkn og öðrum myrkum hvötum. Á
margan hátt eru bjarndýr þessara sagna líkari ógnvekjandi náttúruvættum
en dýrum. Þessi óvelkomni vágestur af hafi er eins og úr öðrum heimi og
svipar sögnum af þeim til fyrrgreindra þjóðsagna um komu jólavætta sem
húka í rökkrinu en tröllríða svo bænum þegar flestir heimilismenn eru við
aftansöng.
Af framansögðu má vera ljóst að hvítabjörninn er tákn sem rúmar mis-
munandi túlkanir á samskiptum manna við náttúruöflin. Hvort slík tákn-
gerving sé til að auka á atbeina sjálfs dýrsins má hins vegar efast. Frekar en
að varpa ljósi á dýrið sjálft, eins og pósthúmanistar á borð við Baker hvetja
til, er frásagnarhefðin að mestu leyti mannmiðuð. Ef til vill mætti þó undan-
skilja frásagnir af björnum og manneskjum (til dæmis Birni, Beru, Böðvari
Bjarka og Oddi landnámsmanni) sem fyrir tilfærslu töfra renna saman í eitt.
Þar beinir frásagnarhefðin sjónum okkur að minnsta kosti þangað sem Ha-
raway bendir, að dýrum og samfléttun þeirra veruleika við okkar mannlega
veruleika.
Framhaldslíf og efnisleiki bjarnarins virðist frá fornu fari tengdur þessari
stöðu hans sem fjölþætt tákn í sagnaarfi og jafnvel töfragripur í þjóðtrú.
Ljóst er að bjarnarfeldur þótti mikil gersemi og greiddu klerkar og kóngar
svo hátt verð fyrir það að bjarndýr þóttu mikill fengur.65 Hugtakið bjarnylur
eða bjarnarylur, sem enn er í almennri notkun, má rekja til þeirrar þjóðtrúar
að börn sem fæðast á bjarnarfeldi verði ónæm fyrir kulda.66 Sagnaarf þennan
má kalla ímyndafræðilegan bakgrunn bjarndýrsins í landi þar sem það er
65 Björn Teitsson, „Bjarnfeldir í máldögum,“ Afmælisrit Björns Sigfússonar, ritstj.
Björn Teitsson, Björn Þorsteinsson og Sverrir Tómasson, Reykjavík: Sögufélag,
1975, bls. 23–46, hér bls. 35–44.
66 Hávarðar saga Ísfirðings, Íslensk fornrit VI, 1943, bls. 289–358; Íslenzkar þjóðsögur
og ævintýri I, bls. 605.