Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Blaðsíða 19

ÆSA SIGURJóNSDóTTIR
18
Myndboð valdsins
Hvalir koma víða við sögu í Íslendingasögum og flestir þekkja frásögnina um
hvalreka í Grettis sögu sem endaði með blóðugum bardaga um kjötið.37 Í forn-
aldarsögum er líka svæsin lýsing á því þegar Ketill hængur fann mikið magn
af hvalkjöti, hvítabjarnakjöti, „selum ok rostungum og alls konar dýrum“.38
Íslendingar og Norðmenn byggðu þekkingu sína á hvölum á reynslunni og
mörg hvalanöfn eiga rætur að rekja til lýsinga á ólíkum tegundum í Konungs
skuggsjá, sem er skrifuð um 1250.39 Ritið hefur einnig að geyma ýmsan fróð-
leik um hvali, seli og rostunga, auk furðusagna um hin ýmsu hafskrímsli, svo
sem hafstömbu sem var með mannsandlit og svo mikil vexti að hún gat staðið
upprétt úr hafinu.40 Sagt er að hvalateikningar í Konungs skuggsjá hafa máðst
út, en hugsanlega hefur verið um útlínuteikningar að ræða, þótt erfitt sé að
geta sér til um það.
Elstu myndir sem sýna hvalreka og hvali hafa varðveist í Jónsbókarhand-
ritum frá fjórtándu öld. Myndirnar eru allar teiknaðar inn í þröngan og aflok-
aðan belg upphafsstafsins „h“ í rekaþætti Jónsbókar, þar sem segir af reglum
um hvalskurð og hvernig hvalreka skuli skipt. Lýsing í handriti AM 127 4to
sýnir tvo menn skera frekar smávaxið dýr sem af útlitinu að dæma virðist
vera selur. Dýrið hefur bægsli, eða framhreifa, tvo afturhreifa, stór augu,
dökkar nasaholur, opinn munn og greinilegt skegg í kringum munninn. Það
liggur frekar klunnalega á bylgjulaga mynstri sem táknar að skurðurinn á sér
stað í flæðarmálinu.41
Önnur teikning sýnir þrjá karla umkringja smáhveli af óljósri tegund.
Einn mannanna brýnir sveðju á meðan sá í forgrunni beygir sig yfir dýrið
til að skera af því bægslin. Sá þriðji bíður átekta með sveðjuna á lofti. Á
myndinni má einnig greina öldur undir dýrinu sem tákna hafið, enda sögðu
lögin til um að hvalskurðinn ætti að framkvæma á ströndinni.42
Á þriðju myndinni, sem er að finna í Skarðsbók Jónsbókar, fer ekki á milli
mála að um stóran hval er að ræða. Skarðsbók er talin með fegurstu hand-
37 Grettis saga Ásmundarsonar. Íslensk fornrit, 7. bindi, Reykjavík: Hið íslenska fornrita-
félag, 1936, bls. 29–30.
38 „Ketils saga hængs“, Fornaldarsögur Norðurlanda, II. bindi, Reykjavík: Íslendinga-
sagnaútgáfan, 1950, bls. 149–181, hér bls. 155–156.
39 Vicki Ellen Szabo ræðir hvalabálk Konungs skuggsjár í Monstrous Fishes and the Mead-
Dark Sea, bls. 181–191.
40 Konungs skuggsjá. Speculum Regale, bls. 52.
41 AM 127 4to.
42 Gl. Kgl. Sml. 3269 a 4to.