Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Blaðsíða 76

„FóLK Í FELDKLæðUM“
75
er lundinn vissulega kraftmikið tákn sem svalar þörf ferðamanna fyrir villta
og hreina náttúru en hann má einnig virkja til þess að vekja upp umræður
um knýjandi áskoranir okkar tíma, á borð við loftslagsbreytingar, útrýmingu
og aldauða tegunda.
Hvítabjörninn hefur verið virkjaður sem hreyfiafl með sambærilegum
hætti í tengslum við verndun náttúru og vistkerfis. Í því samhengi hefur
hann iðulega verið settur fram sem áberandi táknmynd í tengslum við
hlýnun jarðar og bráðnun jökla, eins og rætt var um hér að framan. Með
þjóðsagnafræðilegri greiningu má einnig sjá hvaða hlutverk bjarndýrið
hefur spilað í frásagnarmenningu Íslendinga og nærliggjandi landa sérstak-
lega. greiningin hér að framan sýnir meðal annars að, í nánast bjarnlausu
landi, tekur frásagnarefnið við þar sem takmörkuð reynsla þrýtur. Þjóðfræði
bjarndýrsins á Íslandi, og þá sérstaklega hvítabjarnarins, endurspeglar þó
aðeins að mjög takmörkuðu leyti tengsl fólks og bjarndýra. Segja mætti að
birnir frásagnanna dvelji á einhverskonar „öryggissvæði“ (e. buffer zone) milli
hreinnar ímyndunar og efnismenningar þar sem bjarndýr og fólk eru í návist
hvort við annað (hversu sjaldgæft sem það kann að vera). Á þessu „öryggis-
svæði“ geta Íslendingar kannað og þrætt óljósar línur á milli manneskju og
dýrs, siðmenningar og villimennsku, öryggis og hættu. gegnum aldirnar
birtist hvítabjörninn í þjóðsagnaefni á ólíkum stigum manngervingar (e. ant-
hropomorphism) og umbreytingar manns í dýr (e. zoomorphism). Frá bjarn-
dýrinu má fá mat og hlýju en með bjarndýrafrásögnum má ekki síður magna
upp töfra og táknrænan styrk, skapa sér sérstaka stöðu og sjálfsmynd, um-
vefja sig framandleika og hetjuskap, framkalla ótta og vara við aðsteðjandi
hættu.
Þótt treysta megi á fáar, ef nokkrar, frásagnir af því að hvítabirnir hafi
drepið fólk á Íslandi, er bjarndýrið útmálað sem vágestur. Þótt rökstyðja
mætti að Ísland sé nú innan ytri marka vistkerfis hvítabjarna í Norður Atl-
antshafi upplifa Íslendingar komur þeirra sem hættulega innrás og jafnvel,
eins og nýleg dæmi sýna, sýkingarhættu. Nú á tímum mannaldar (e. ant-
hropocene) er hvítabjörninn líka tákn og þolandi loftslagsváar, sem sköpuð
er af mannavöldum. Þó innlimar frásagnarmenning norðurslóðaferða-
mennskunnar hvítabjörninn inn í dýraríki landsins og staðsetur þannig Ís-
land kirfilega innan norðurslóða þrátt fyrir vafasama stöðu þess sem slíkt.
Þessi viðkvæma návist hvítabjarnarins við strendur landsins og í hugum
íbúa þess kallar því ekki aðeins fram endurskoðun á mörkum manneskju
og dýrs heldur einnig á stöðu Íslendinga í hættulegum og kynlegum heimi.