Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Blaðsíða 106
„NYTSöMUST ÍSlENzKRA ANDA“
105
horni. Hugtakið bendir á það hvernig maðurinn býr fuglinum aðstæður.
En dæmið um æðarfuglinn gefur einnig tilefni til að víkka út hugmyndina
um efnismenningu, því fuglinn sjálfur mótar að sjálfsögðu einnig umhverfi
sitt. Efnismenning æðarvarps snertir þannig bæði fugl og mann; hreiður-
gerðin er samvinnuverkefni þeirra. Fuglinn kemur með sína þekkingu á því
hvernig gott hreiður á að vera þannig að það þjóni þeim tilgangi að vernda
eggin sem best og halda á þeim hita. Maðurinn leggur honum að einhverju
leyti til efniviðinn, auk þess að hanna umhverfið á þann hátt sem hann telur
að fuglinum hugnist best. Efnismenning æðarvarps hefur þannig um langa
hríð verið pósthúmanísk og verufræði þess er - svo notað sé vinsælt orðalag
nú um stundir - verufræði tengsla.116 Æðarfuglinn er frá þessum sjónarhóli
sannarlega ekki taminn, heldur er betra að líta á hann sem þátttakanda í oft
tilraunakenndum samskiptum tegundanna, sem ekki byggjast á óskoruðum
yfirráðum manna.
Ú T D R Á T T U R
Allt frá fyrstu öldum byggðar hér á landi hefur æðarfugl verið til mikilla nytja. Egg
fuglsins hafa verið tekin alla tíð og veiðar á fuglinum voru stundaðar lengi framan
af. Það var ekki fyrr en árið 1847 sem æðarfugl var friðaður fyrir allri veiði, fyrst
allra fuglategunda. Friðun æðarfugls byggir reyndar á öðrum nytjum, nefnilega dún-
tekju, en frá 17. öld, eftir að Íslendingar lærðu að hreinsa dún, hefur æðardúnn verið
verðmæt útflutningsvara. Í þessari grein er sjónum beint að nytjasambandi manns og
æðarfugls út frá pósthúmanísku sjónarhorni. Horft er til þeirrar efnismenningar sem
hefur skapast í gagnvirku sambandi manns og æðar. Fjallað er um tengsl æðarræktar
og friðunar æðarfuglsins, sem og það fordæmi sem sett var með friðun fuglsins fyrir
verndun fugla af öðrum tegundum. Með þessu er leidd í ljós sú gerendahæfni sem
æðarfuglinn hefur haft við þróun fuglaverndar hér á landi. Í hnotskurn sýnir þetta
dæmi hvernig gerendatengsl í samskiptum manna og náttúru eru til muna flóknari
en oftast er álitið.
Lykilorð: Æðarfugl, fuglafriðunarlög, dúntekja, náttúruvernd, gerendatengsl
116 Steve Hinchliffe, Geographies of Nature: Societies, Environments, Ecologies, london:
SAgE, 2007, bls. 51–53.