Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Blaðsíða 247
BjöRN ÞóR VILHjÁLmSSON
246
jafnan illa við að ræða áhrifavalda sína með beinum hætti, enda hnýtir hann
því við í samtali við ólaf Ragnarsson að þótt hann hafi „stúderað“ ýmis leik
skáld hafi það síður verið til að læra af þeim en að „velt[a] […] vöngum“ og
„móta […] eigin leikritastíl“.61
Því má auðvitað halda fram að nærvera Brechts sé greinanleg í Silfur-
túnglinu án þess að gera það að sérstöku umtalsefni eða þykja nauðsynlegt
að sýna með nákvæmum hætti hvar og hvernig áhrifanna gætir. Ferill og
verk Brechts staðfesta í öllu falli framsóknina og gróskuna sem falist gat
í andófi og gagnrýnni úrvinnslu á viðteknum fagurfræðilegum sannindum
og löngum ríkjandi raunsæishefðum, og þannig gæti almenn leikhúsvirkni
Brechts verið hluti af skáldskaparlífi og vitundarheimi Halldórs. Stílbrögð
er grundvölluðust á togstreitu frásagnareininga voru Brecht jafnframt hug
leikin og tengdist það þeirri ósamkvæmu fagurfræði sem hann lagði rækt
við allan sinn feril. Hann gaumgæfði vandlega þá spurningu hvort virkja
mætti lögmál hins díalektíska áreksturs til að rjúfa frásagnarsamfelluna sem
áskapar atburðum á sviðinu áferð hins sjálfsagða.62
Brecht var jafnframt uppsigað við tvenndarhyggju hins borgaralega sið
ferðis, hefðbundna leiktjáningu, og hugmyndina um sálfræðilega „dýpt“,
en mesta áherslu lagði hann kannski á að hindra tilfinningalega samsömun
áhorfenda við atburðarásina. Síðastnefnda markmiðinu leitaðist Brecht við
að ná með þeirri fagurfræðilegu aðferð sem jafnframt er þekktasta listræna
byltingartæki epíska leikhússins, framandgervingunni (þý. Verfremdungs-
effekt) sem vísað var til hér að ofan. Trausti ólafsson bendir á að mark
mið framandgervingarinnar sé pólitísk vitundarvakning; með því að rjúfa
samsömun með söguþræðinum skapast rými fyrir áhorfendur „til að taka
gagnrýna afstöðu til þess sem gerist á sviðinu“ og í framhaldinu afhjúpa
„raunveruleg[t] gangverk samfélagsins“.63 Brecht framandgerði atburðarás
og persónusköpun verka sinna með margvíslegum hætti og má þar nefna
hvernig athygli áhorfenda var dregin að „fjórða veggnum“ svokallaða með
því að láta leikara fara með sviðsleiðbeiningar líkt og um venjulegan hluta af
handritinu væri að ræða, eða þeir töluðu um sig í þriðju persónu.64
61 ólafur Ragnarsson, Til fundar við skáldið Halldór Laxness, bls. 257.
62 Roswitha mueller, Bertolt Brecht and the Theory of Media, Lincoln: University of Ne
braska Press, 1989, bls. 483.
63 Trausti ólafsson, Leikhús nútímans. Hugmyndir og hugsjónir, Reykjavík: Háskólaút
gáfan, 2013, bls. 198.
64 Gagnlega samantekt á framandgervingaraðferðum Brechts er að finna í bók meg
mumford, Bertolt Brecht, New York og London: Routledge, 2009, bls. 65–71.