Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Blaðsíða 147
SOFFÍa auðuR BIRGISDóTTIR
146
eru dæmi um frásagnir þar sem dýr eru í miðpunkti sögufléttunnar og ætti
að nægja að nefna Hrafnkels sögu Freysgoða þar sem hesturinn Freyfaxi leikur
mikilvægt hlutverk. Djúpstæðra tengsla á milli manna og dýra er einnig getið
í Íslendingasögum; „Sárt ert þú leikinn Sámur fóstri og búið svo sé til ætlað
að skammt skuli okkar í meðal“,13 mælti Gunnar á Hlíðarenda þegar hundur
hans var drepinn. Þá þykir ill meðferð á dýrum svívirðileg í hugmyndaheimi
fornbókmenntanna og má í því sambandi minna á níðingsverk unglingsins
Grettis Ásmundarsonar gagnvart húsdýrum föður síns sem bera vitni um þá
myrku lund og skapofsann sem einkennir persónuna.14 Í þessum sögum eru
frásagnirnar af dýrunum annars vegar aflvaki átaka í sögufléttunum og hins
vegar varpa þær ljósi á bresti aðalpersóna sagnanna. Þær eru ekki sagðar til
að lýsa dýrunum sem slíkum, líkt og í síðari tíma dýrasögum.15
13 Sjá upphaf 77. kafla Njáls sögu.
14 um dýr og samband þeirra við menn í Íslendingasögum má t.a.m. lesa í Lena
Rohrbach, Der tierische Blik. Mensch-Tier-Relationen in der Sagaliteratur, Tübingen:
Francke, 2009. um tengsl manna og dýra, aðallega táknræn, má lesa í Kristina Jenn-
bert, Animals and Humans. Recurrent symbiosis in archaeology and Old Norse religion,
Lund: Nordic academic Press, 2011.
15 Fleiri dæmi mætti taka um sögur sem fjalla um dýr, bæði gamlar og nýjar. Í flokk-
unarfræði íslenskra þjóðsagna eru „dýrasögur“ viðamikill flokkur og hverfist að
mestu leyti um kynjadýr af ýmsu tagi. Þá þarf varla að fjölyrða um að frásagnir af
ýmiskonar dýrum í margskonar aðstæðum og mismunandi tengslum við menn, bæði
táknrænum og fantatískum, sem og raunverulegum, er að finna í nútímabókmennt-
um af öllu tagi. Nefna má Skugga–Baldur eftir Sjón (2003) sem dæmi um það fyrr-
nefnda og Aðventu Gunnars Gunnarssonar (1939) sem dæmi um það síðarnefnda.
Í Skugga–Baldri nýtir höfundur sér þjóðsagnahefðina á skapandi hátt þegar hann
lýsir samruna dýrs og manns og vekur upp spurningar um ‚dýrslegt‘ eðli mannsins
í áleitinni sögu um ‚mannlegt‘ siðferði. Í Aðventu er lýst djúpu tilfinningasambandi
manns, hunds og hrúts sem halda saman inn á óbyggðir til að leita eftirlegukinda og
mæta þar náttúruöflunum í formi ofsaveðurs. Í túlkunum á sögunni eru áherslur ým-
ist lagðar á heimspekilega eða guðfræðilega vídd sögunnar sem vissulega eru báðar
til staðar. (Sjá t.d. Gunnar Jóhannes Árnason, „„Þetta var líf hans.“ aðventa Gunn-
ars Gunnarssonar í heimspekilegu ljósi“, Andvari 117/1992, bls. 168–180 og Silja
Björk Huldudóttir og Þorkell Ágúst óttarsson, „Sviðsetning á ævi Krists. Biblíu-
legar vísanir í aðventu eftir Gunnar Gunnarsson“, Andvari 126/2001, bls. 99–112.)
Aðventa býður einnig upp á bókstaflegan lestur á sambandi manns og dýra en Gunn-
ar Theodór bendir réttilega á að „meðal bókmenntafræðinga [ríki] sterk tilhneiging
til að lesa dýr sem eitthvað annað en sjálf sig“ og öll túlkun á dýrasögum gangi út
frá allegórískum lestri eða líkingamáli. Þá talar hann jafnframt um að „tregða til
að skynja dýr sem verðugt umfjöllunarefni innan bókmennta og lista [sé] rótgróin
innan fræðaheimsins“. Sjá Gunnar Theodór Eggertsson, „Raunsæisdýr og náttúru-
vísindaskáldskapur“, bls. 159.