Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Blaðsíða 229
BjöRN ÞóR VILHjÁLmSSON
228
viðtökur leikritanna hafi, eins og fram hefur komið, oftast verið dræmar er
það sennilega Silfurtúnglið sem hvað versta útreið hefur hlotið.
jafnvel þótt Halldór hefði í rauninni borið jafn frámunalega takmarkað
skynbragð á leikritagerð og haldið hefur verið fram væri Silfurtúnglið heppi
legt viðfang því ýmislegt forvitnilegt gæti einmitt komið í ljós þegar hugað
væri að „vondleika“ versta leikverks vonds leikskálds, og þá með hliðsjón
af því hvernig vondleikinn er dreginn fram og færður í orð.18 Þá er vert að
hafa í huga að þótt farið sé að síga örlítið á seinni hluta ferilsins þegar Silfur-
túnglið er frumsýnt er Halldór ekki sestur á „friðarstól“, eins og Peter Hall
berg lýsir stöðu hans eftir Nóbelsverðlaunin.19 En hann er heldur ekki ungi
maðurinn, rétt rúmlega þrítugur, sem enn á eftir að skrifa flest sín þekktustu
verk, líkt og tilfellið var þegar fyrsta leikritið hans, Straumrof, var frumsýnt
1934. Halldór er á þessum tíma skýrlega mikilvægasta skáld þjóðarinnar,
„hátindurinn“ á ferlinum er að baki, Íslandsklukkan, en hann er ekki orðinn
að goði, runninn saman við þjóðarímynd Íslendinga.20
Þegar viðtökur Silfurtúnglsins eru skoðaðar verður það gert í samhengi
við ákveðna textafræðilega stýriþætti og því haldið fram að orsakavirkni sé
til staðar þar á milli. Stýriþættirnir sem einkum verður horft til eru ann
18 Þegar hér er rætt um „vondleika“ er það gert með tilvísun til hugtakanotkunar rúss
nesku formalistanna, fræðimanna á borð við Roman jakobson og Viktor Shklovs
kíj, og hugmynda þeirra um „bókmenntaleika“. Að þeirra mati felst bókmenntaleiki
texta – hvort hann sé til staðar í ríkum mæli, takmörkuðum eða sé jafnvel alfarið
fjarverandi – í áherslunni sem lögð er á tungumálið sjálft. Bókmenntaleikinn verður
sérstaklega áberandi þegar skírskotunarhlutverk tungumálsins, boðskiptamáttur
þess, er í aukahlutverki og áhersla er lögð á tungumálið sem form og tæknina sem
liggur að baki tiltekinni beitingu þess. Þegar farið er með bílinn á verkstæði eiga
markviss boðskipti sér stað, leitast er við að miðla inntaki með skýrum hætti og
án bjögunar, margræðni ber að forðast. Af þeim sökum er ekki kveðin sonnetta
um bilaða rafgeyminn, né er um hann rætt með skrauthvörfum og myndlíkingum.
Slíka tungumálsnotkun kenndi Shklovskíj við „skáldskaparmál“, og setti í andstöðu
við „prósamál“, þar sem markmið boðskiptanna er að fá bílinn til baka í lagi. Í
þessum skilningi er bókmenntaleiki fyrst og fremst tæknilegt hugtak, stílfræðilegt,
en vondleikahugtakið er hins vegar menningarpólitískt og lýtur að leshætti, túlkun,
gildismati og viðtökum. Tiltekin listræn „einkenni“ eru höfð í hávegum („agi í stíl“,
„róttækni“, „kaldhæðni“, o.s.frv.) meðan önnur hafa yfir sér neikvæðara yfirbragð
(„ofgnótt“, „tilfinningasemi“, „væmni“, „formleysi“ o.s.frv.). Það hvernig raðað er á
síðarnefnda pólinn er það sem fyllir vondleikahugtakið merkingu.
19 Peter Hallberg, „Halldór Laxness á krossgötum“, bls. 72.
20 Haukur Ingvarsson ræðir um táknræna stöðu Íslandsklukkunnar sem „hátindsins“ í
höfundarverki Laxness, sjá Andlitsdrættir samtíðarinnar. Síðustu skáldsögur Halldórs
Laxness, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag og ReykjavíkurAkademían, 2009,
bls. 30–34.