Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2023, Side 30

SJÁLfSMYnD OG óKEnnILEIKI Á TÍMUM fJÁRMÁLAHRUnS
35
að sorgin hafi gleypt sig: „Mér finnst miklu frekar eins og hún [sorgin] sé löngu
búin að gleypa mig og ég sé allan daginn að reyna að gægjast upp úr kokinu á
henni.“ (55) Dauðsfallið virðist hreyfa við henni og nær að lokum að rjúfa blekk-
inguna og fá hana til að horfast í augu við vandamálin. Þessi lærdómur er jafnvel
orðaður á einum stað í verkinu, þegar Jenna les viðtal í blaði við konu sem varð
fyrir miklu áfalli: „Ég skildi að áföll eru hluti af lífinu og að þau eigi að virka sem
eins konar hreyfiafl. Þau eiga að breyta okkur, þroska og kenna.“ (29)
Þessi áhersla á sorg skírskotar bæði í fagurfræði hins ókennilega sem og
samfélagsvandann í bakgrunni verkanna. Hún vekur jafnvel upp þá spurningu
hvort fagufræðin, ókennileg stefin, endurspegli samfélag í sorg? Áður nefndi ég
hvernig hið ókennilega gæti vaknað við endurkomu óþægilegra minninga, og
með hliðsjón af öðrum frægum texta eftir Sigmund Freud, „Sorg og þunglyndi“
(e. Mourning and melancholia) má velta fyrir sér hvort fagurfræði hins óhugnanlega
skírskoti ekki aðeins til vanda heimila og fjárhagsáhyggja sjálfsvera á tímum
efnahagshruns, heldur tjái líka ákveðna gerð af sorgarástandi.69 Í greininni
skilgreinir Freud sorg og þunglyndi, eða melankólíu, sem andstæður; sorg er
heilbrigt ferli sem sjálfsverur ganga í gegnum þegar þær missa einhvern ná-
kominn sér, upplifa depurð um tíma, en lykilatriði er að þær komast í gegnum
sorgarferlið, því það hefur lokapunkt, samkvæmt Freud. Við melankólíu, eða
þunglyndi, situr sjálfsveran föst, hreyfist ekki áfram, í átt að bata, kemst ekki yfir
missinn, harminn, sorgina, vegna þess að hún gerir sér ekki grein fyrir því hvað
það er sem hún syrgir, er ef til vill ómeðvituð um að hún hafi misst eitthvað
sem hefur valdið þessu sorgarástandi. Nútímafræðimenn hafa gagnrýnt Freud
fyrir að greina þetta tvennt sem andstæður og segja það einföldun þar sem að
sorg og þunglyndi tengist og kallist oft meira á en hann vill vera láta.70 Um leið
setja þeir spurningamerki við hugmyndina um lokapunkt sorgarferlis, sem Freud
skrifar um, því það minnir á form bælingar sem leiðir til gleymsku. Í staðinn, og
þegar sorg lýsir samfélagsástandi sem verður við sameiginlegt áfall, kalla þeir
eftir melankólíu sem sérstöku viðbragði til að vinna úr áfallinu sem byggir á því
að sameina missi og minni, líta til fortíðar, um leið og horft er fram á veginn. Í
þeim skilningi ætti ekki að setja lokapunkt við hrunið heldur minnast þess með
gagnrýnum hætti og leyfa því að hafa áhrif á hvernig samtíminn er skilgreindur
um leið og horft er fram á veginn.
69 Sigmund Freud, „Sorg og þunglyndi“, Ritgerðir, þýðandi Sigurjón Björnsson, Reykjavík:
Hið íslenska bókmenntafélag, 2002, bls. 58–79.
70 Sjá til dæmis greinarnar í greinasafninu Panic and Mourning: the Cultural Work of Trauma ,
Berlin: Walter De Gruyter GmbHKG, 2012, þar sem höfundarnir fjalla um samfélög í
sorgarferli og leitast við að uppfæra skilgreiningar freuds.