Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1988, Blaðsíða 6
10
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
En í kvíslunum, báðum megin Óshólmans, eru garðar eða garðleifar
fornar, og má líklegt þykja, að þcir hafi verið notaðir við „ósstemmuna",
enda sögðu gamlir menn, að Snorri Sturluson hefði látið hlaða garðana
(sögn Jóns Jónssonar), og sýnir það álit manna á því að mannvirkið mundi
vera fornt.
Á seinni tímum hefur verið venja að nota orðið ósstemma, eins og
Ingimundur gerir, fyrir ástemma sem máldaginn hefur. Jón Jónsson
sem Ingimundur getur mun hafa verið Jón sá sem nefndist Jón veiði-
maður og var til heimilis í Lundarreykjadal um 1890.13
Freistandi væri að líta svo á að steinarnir í suðurálnum séu stiklur. En
heimildarmenn sem þekktu til á 19. öld og snemma á hinni 20. tala um
tvo garða og verður því að ætla að einhvern tíma hafi verið sjáanlegir
fleiri steinar í suðurálnum og þeir hafi minnt á garðleifar.
IV
Orðið ástemma bendir eindregið til að Grímsá hafi verið stífluð. En
hvernig fóru menn að? Hér var því ekki að heilsa að vatni yrði beint í
annan farveg eins og í Elliðaánum, þar sem eru tvær kvíslar, eða við
upptök Gljúfurár þar sem hún fellur úr Langá. Af Ólafssögu helga eftir
Snorra verður helst ráðið að höfundurinn, þessi borgfirski stórhöfðingi
sem hafði jafnan hinar bestu forsagnir á öllu því sem gera þurfti14 hafi
kunnað til verka þegar stífla skyldi ár. í Elstu Ólafssögunni segir að
Ólafur léti stífla Ána helgu og er orðað svo: „Það segja þeir Óláfur léti
stífla ána uppi og vötn stór, er við lágu. . ,“15 Eins og Bjarni Einarsson
hefur bent á, er frásögnin miklu rækilegri í Ólafssögu Snorra; þar segir
að Ólafur gengi með liði sínu „allt á markir til vatns þess, er Áin helga
fellur úr, gerðu þar í árósinum stíflu með viðum og torfi, og stemma
svo uppi vatnið..."16
Hugsanlegt er að grjótgarður hafi legið alla leið yfir báða álana hjá
Óshólma og menn hafi rekið staura niður fyrir framan garðana, hlaðið
torfi ofan á þá og stíflað þannig ána í líkingu við það sem Snorri segir
að Ólafur og menn hans hafi gert.
13. Ingimundur Ásgeirsson, Afréttur Lunddælinga. Skrá á Örnefnastofnun, bls. 9.
Sigurður Ásgeirsson á Rcykjum scgir að umræddur Jón Jónsson nruni hafa vcriðjón
vciðimaður (1872-1968). Hann átti heima á Gullbcrastöðum á bilinu 1888-94, sbr.
Borgfirzkar œviskrár VI (1979), bls. 97-8.
14. Sturlunga saga I (1946), bls. 269.
15. Heimskringla II (íslcnzk fornrit XXVII), bls. Ixxvii-lxxviii.
16. Tilv. rit, bls. 278.